کتاب سامانه مدیریت بحران در مراکز صنعتی اثر شاهین متین ناشر فدک ایساتیس

پیشگفتار

در دنیای امروز، صنایع و کارخانه¬ها سرمایه و پشتوانه راهبردی اقتصادی و سیاسی کشورها محسوب می¬شوند. بسیاری از کشورهای در حال توسعه در چند دهه اخیر با دورخیزی بلندپروازانه به دنبال عبور از موانع موجود بر سر راه صنعتی شدن بوده و مسئولین ارشد این کشورها، برنامه¬های گسترده¬ای را برای پیوستن کشورشان به جرگه کشورهای صنعتی در دستور کار قرار داده¬اند. این به‌دان معناست که وابستگی درآمد ناخالص ملی کشورها به بخش صنعت هر روز بیشتر شده و لزوم حذف یا کاهش تهدیدهای پیش روی رشد و توسعه صنعتی پر رنگ¬تر می¬شود. طبق آمار، در حال حاضر حوادث و سوانح طبیعی و صنعتی از جمله تهدیدهای جدی بخش صنعت به¬ویژه در کشورهای در حال توسعه به¬شمار می‌آیند. سوانح طبیعی و حوادث انسان¬ساز که ممکن است در اثر نقص فنی، عدم رعایت استانداردها و خطاهای انسانی به¬وجود آیند، می¬توانند اثرات و پیامدهای مخربی در کارخانه‌ها و مراکز صنعتی، وضعیت معیشتی فرهنگی و اقتصادی جوامع و محیط زیست ایجاد کنند؛ این امر ضرورت آشنایی با فعالیت‌ها و فرایند مدیریت مجموعه‌های تولیدی و صنعتی و کارخانه‌ها در شرایط اضطراری را پررنگ‌تر می‌نماید.
حوادث تکنولوژیک و صنعتی اغلب بسیار مخرب بوده و خسارات جانی و مالی زیادی را در جوامع موجب می¬شوند که گاه با گذشت سال‌ها، تلخی و ناگواری این‌گونه سوانح همچنان در کام و حافظه تاریخی مردم باقی می‌ماند. از مشخصه‌های حوادث تکنولوژیکی و صنعتی، گستردش سریع، پایین‌بودن احتمال پیش¬بینی و زمان لازم برای اعلام خطر، شدت و قدرت تخریب بالای آن¬ها است. نظیر این سوانح را به¬ویژه در دهه¬های اخیر همه ساله در صنایع و معادن کشورهایی نظیر هند، چین و کشورهای آمریکای جنوبی و اروپای شرقی شاهد بوده¬ایم. در کشور ما نیز کم و بیش وضع به همین منوال است و بروز سوانح و بحران‌های متعاقب آن¬ها در صنایع نفت و گاز، فولاد، خودروسازی، تولید و فرآوری مواد غذایی و ... می‌تواند لطمات جبران ناپذیری به برنامه‌های توسعه کشور وارد نموده و موجبات فوت، مصدومیت و بیکاری عده زیادی از هم¬وطنان را فراهم آورد. این در حالی است که با برنامه‌ریزی برای مدیریت سوانح و بحران‌ها و به حداقل رساندن خسارات ناشی از آن‌ها می‌توان به¬طور قابل توجهی در جلوگیری از تلفات جانی و کاهش خسارت مالی وارد و آثار زیان‌بار سوانح صنعتی بر محیط زیست کمک نمود. تاکنون برنامه‌های متعددی در سراسر دنیا برای مقابله با شرایط اضطراری در مناطق صنعتی تهیه و تدوین شده و مورد استفاده قرار گرفته‌اند. در کشور ما هم تلاش‌هایی در این زمینه صورت گرفته ولی به علت مستندسازی ضعیف و فقدان رویکرد تبدیل نتایج طرح‌ها و مطالعات موردی به اسناد و کتبی جهت استفاده سایرین، کتاب‌های چندانی در زمینه مدیریت بحران مراکز صنعتی در کشور منتشر نشده و کتاب حاضر سعی دارد گوشه‌ای از جای خالی چنین مستنداتی را پر کند.
باتوجه به¬ نیازهای روز کشور و آمار رو به افزایش حوادث و سوانح در مراکز صنعتی کشور، تدوین برنامه‌های پیشگیری و کاهش اثرات، آمادگی برای رویایی با سوانح، پاسخ مقتضی و هماهنگ به سوانح و بازسازی و بازتوانی فیزیکی و تجاری کارخانه‌ها و مراکز صنعتی کشور که تمامی آن‌ها در قالب طراحی و استقرار برنامه جامع مدیریت بحران در کارخانه‌ها و مراکز صنعتی قابل دست‌یابی است، ضروری به نظر می‌رسد.
کتاب حاضر روش طراحی و استقرار سامانه مدیریت بحران در کارخانه‌ها و مراکز صنعتی را با زبانی ساده معرفی می‌نماید. هدف از ارائه این اثر، آشنایی مدیران مراکز تولیدی و صنعتی و کارخانه‌داران با وظایف خود، قبل، حین وقوع و بعد از سوانح می‌باشد تا از بروز سردرگمی، بی¬نظمی، از دست‌دادن توان تولید و سهم مجموعه تولیدی و صنعتی از بازار در مواجهه با شرایط اضطراری احتمالی، نظیر سیل و زلزله و حوادث صنعتی نظیر آتش‌سوزی، انفجار و غیره جلوگیری شود. در گردآوری و تالیف کتاب حاضر، علاوه بر تجربیات نویسندگان، سعی شده از جدیدترین متون علمی مرتبط و مطالعات موردی درخصوص مواجهه کارخانه¬ها و مراکز صنعتی دنیا با سوانح و بلایا به¬ویژه در سال¬های¬ اخیر استفاده شود. امید است با به¬کارگیری ملاحظات ایمنی مطرح شده در اثر حاضر، گامی هرچند کوچک در گسترش و نهادینه نمودن فرهنگ ایمنی در صنایع و دستیابی به صنعتی امن و پویا و همگام با اهداف توسعه پایدار کشور برداشته شود.
در پایان جا دارد از زحمات جناب آقای دکتر وحید حسینی جناب و سرکار خانم مهندس آزاده حسنی بافرانی که با نظرات سازنده خود ما را در تهیه اثر حاضر یاری نمودند، تشکر و قدردانی نماییم.

شاهین متین، عباس غیاثی،
محمدرضا کوثری راد، خاطره متین
تابستان 1391

مقدمه

امروزه در مدیریت نوین صنعتی و سیاست¬گذاری¬ها و برنامه¬ریزی¬ها برای آینده مجموعه¬های تولیدی و صنعتی، مسئله حفاظت مراکز صنعتی در برابر خطرات ناشی از حوادث صنعتی و بلایای طبیعی، در اولویت قرار دارد. کشور ما ایران نیز در زمره کشورهای فعال و نسبتا موفق در زمینه مقابله و پاسخ به سوانح قرار دارد که این امر در تجربیات حاصل از جنگ هشت ساله و مقابله با صدها سانحه و حادثه بزرگ و مخرب در کشور ریشه دارد. ولی همان‌طور که گفته شد بیشتر تجربیات موفق در زمینه مدیریت بحران کشور مربوط به پاسخ و مقابله با سوانح پس از وقوع آن¬ها می‌باشد؛ این در حالی است که امروزه ثابت شده اهمیت پیشگیری، کاهش اثرات و آمادگی برای رویارویی با سوانح، به مراتب بیشتر از سایر فعالیت¬های مدیریت بحران است. اما متاسفانه بسیاری از کارخانه¬ها و معادن در کشور، آن¬طور که شایسته است به این مهم بها نمی¬دهند. شواهد گویای این مطلب است که حتی بسیاری از مجموعه¬های تولیدی و صنعتی کشور که موفق به اخذ گواهینامه¬های بین¬المللی در زمینه محافظت و ایمنی صنعتی شده¬اند، آمادگی لازم برای رویارویی با سوانح و بحران¬های ناشی از آن¬ها را ندارند. به¬نظر می¬رسد در این مجموعه¬ها تنها به برخی اقدامات مقدماتی و یا ظاهری بسنده شده است؛ این در حالی است که مفهوم استقرار برنامه¬های مدیریت بحران، چیزی فراتر و ریشه¬ای¬تر از این¬گونه اقدامات صوری است (به¬نظر می¬رسد این اقدامات در برخی از موارد صرفا با هدف اخذ گواهینامه و استفاده¬های تبلیغاتی از آن صورت می¬پذیرند)، که متاسفانه مورد غفلت واقع شده است؛ تا زمانی که بروز سوانح مخرب، مدیران و صاحبان صنایع را به خود آورد که آن زمان هم دیگر خیلی دیر است.
در سال‌های اخیر، سازمان‌ها و نهادهای بین‌المللی نظیر UNDP ، ILO وWHO ، با رویکردی آموزشی و ترویجی، سعی در شناساندن و سوق دادن برنامه‌ها و سرمایه‌های مالی و انسانی در نقاط مختلف دنیا به سمت پیشگیری و کاهش اثرات سوانح و آمادگی برای مواجهه با آن¬ها و بحران¬های متعاقبشان دارند. تمرکز فعالیت‌ها در زمینه پیشگیری و آمادگی توجیه، انگیزه و منافع اقتصادی بالایی نیز دارد؛ به¬عنوان مثال تجربیات دو کشور در حال توسعه برزیل و آرژانتین در زمینه پیشگیری از سوانح حاکی است، سرمایه‌گذاری در پیشگیری از سیل در آرژانتین بیش از 3/2 برابر مبلغ سرمایه¬گذاری، سود داشته (از طریق صرفه‌جویی در هزینه‌های پاسخ و کاهش خسارات مالی) و در برزیل، ضمن کاهش %40 مناطق سیل¬خیز، 2/1 برابر مبلغ سرمایه¬گذاری، سود به همراه داشته است. ولی متاسفانه در کشور ما بیشتر سرمایه‌های مالی و انسانی به¬جای صرف در زمینه پیشگیری، کاهش اثرات و آمادگی پیش از وقوع سوانح، پس از وقوع و جهت مقابله با سوانح و بحران‌های ناشی از آن‌ها، استفاده می¬شود.
با توجه به دلایلی که در ادامه ارائه خواهد شد، هر کدام از کارخانه‌ها و مراکز صنعتی دولتی و خصوصی کشور نیازمند طراحی و پیاده¬سازی برنامه¬های جامع مدیریت بحران هستند.
این دلایل به شرح ذیل می‌باشند:
سانحه خیز بودن مناطق مختلف کشور.
وجود احتمال خطرآفرینی برای ساکنان مناطق همجوار مجموعه‌های صنعتی درصورت بروز و گسترش سوانح در این مجموعه‌ها.
عدم انجام مطالعات اصولی مکان‌یابی جهت انتخاب ساختگاه بسیاری از کارخانه¬ها و مراکز صنعتی در گذشته.
تغییرات گسترده شرایط محیط پیرامون مراکز صنعتی به¬واسطه گسترش بی‌رویه شهرها و احاطه شدن بسیاری از مراکز صنعتی که در گذشته کیلومترها با جوامع شهری و روستایی فاصله داشتند با مناطق مسکونی.
تمرکز انبوه سرمایه شامل سرمایه مالی (ماشین‌آلات، تاسیسات و ...) و سرمایه انسانی (نیروی کار متخصص) در مراکز صنعتی.
پتانسیل بالای کارخانه‌ها و مراکز صنعتی برای تشدید پیامدهای ناشی از سوانح به-واسطه وجود مخازن انواع مواد خطرناک در این مراکز.
احتمال ایجاد وقفه طولانی در روند کار و تولید کارخانه‌ها در پی بروز سوانح، ناتوانی این مراکز در پاسخ‌گویی به تعهدات خود، رویارویی با ضرر و زیان کلان و ورشکستگی.
طرح جامع مدیریت بحران کشور مصوب هیات دولت (ماده 54 این طرح، صاحبان یا مسئولان کلیه مجتمع‌ها و اماکن اداری بیش از 25 نفر کارمند یا مراجعه‌کننده را ملزم به ایجاد تشکیلات مدیریت بحران می‌نماید.).
درمجموع، به¬نظر می¬رسد پیاده¬سازی برنامه¬ها و طرح¬های کوتاه¬ و بلندمدت مدیریت سوانح و بحران¬های ناشی از آن¬ها در مراکز صنعتی کشور، نیازمند توجه بیشتر و فراهم آوردن بسترها و زیرساخت¬های لازم، از سوی مسئولین و برنامه-ریزان عرصه صنعت کشور است. به¬عنوان مثال متاسفانه درحال حاضر حتی در بعضی از شهرک¬های بزرگ صنعتی کشور که صدها کارخانه و کارگاه بزرگ تولیدی و صنعتی در آن¬ها فعال هستند و بروز انفجار، نشت مواد خطرناک و آتش¬سوزی از عمده¬ترین مخاطرات تهدیدکننده این مراکز می¬باشد، حتی یک مرکز درمانی تخصصی سوانح و سوختگی وجود ندارد؛ درحالی¬که وجود این گونه مراکز درمانی می¬تواند در کاهش اثرات و خسارات ناشی از سوانح در مجموعه¬های صنعتی نقش به¬سزایی داشته باشد.
هدف
این کتاب، با ارائه ملاحظات مرتبط با پیشگیری از بروز سوانح و بحران‌ها و کاهش اثرات و تبعات سوء ناشی از آن¬ها پیش از وقوع، مقابله اصولی با سوانح و بازسازی بخش¬های آسیب¬دیده پس از وقوع آن¬ها، سعی دارد مبانی و روش¬های کاهش خسارات مالی و جانی، آلودگی¬های زیست محیطی، هزینه¬های بازگشت مجموعه صنعتی به شرایط عادی، آسیب¬دیدگی مجموعه¬های مسکونی یا صنعتی مجاور را به زبانی ساده بیان نموده و مدیران و صاحبان صنایع می¬توانند با به-کارگیری این روش¬ها، موجبات حفظ و تقویت روحیه و اعتماد کارکنان، افزایش اعتماد سهام¬داران، تداوم تولید و حفظ ارزش سهام مجموعه صنعتی در پی بروز سوانح را فراهم نمایند.
محدوده
این اثر جهت استفاده و بهره¬برداری طیف وسیعی از صنایع و معادن در سراسر کشور تهیه شده و سعی شده در آن ویژگی¬های ژئوفیزیکی، اقلیمی و زیست محیطی مناطق مختلف کشور لحاظ شود و با مبنا قراردادن ساختار فیزیکی و تاسیسات عمومی بیشتر کارخانه¬ها و صنایع کشور، به بیان مبانی و راهکارهای استقرار سامانه مدیریت بحران در کارخانه¬ها و مراکز تولیدی و صنعتی بپردازد. بنابر این، ابزار کارآمدی جهت شناسایی مخاطرات تهدیدکننده طیف وسیعی از کارخانه¬ها و مراکز تولیدی و صنعتی کشور (در هر کجای کشور که واقع شده باشند و هر محصولی که تولید نمایند)، تعیین ریسک وقوع آن¬ها و ارزیابی میزان آمادگی این مراکز برای مقابله با این مخاطرات به¬شمار می¬آید. در این کتاب همچنین دستورالعمل¬های اقدامات پاسخ به سوانح مخرب و بازسازی و بازتوانی مجموعه¬های صنعتی در پی وقوع این سوانح ارائه شده است.
شایان ذکر است برخی صنایع سنگین و صنایع خاص شامل صنایع نظامی، کارخانه¬های بزرگ ذوب¬آهن و نیروگاه¬ها به¬واسطه حساسیت بالا و ویژگی¬های خاص محیط¬کاری، بسیاری از استانداردها و ملاحظات ایمنی مرتبط از ابتدا در طراحی، ساخت، تجهیز و راه¬اندازی آن¬ها مد نظر قرار گرفته و فرایند ارزیابی وضعیت ایمنی این مجموعه¬ها به¬طور مستمر توسط واحد HSE این مراکز ادامه دارد. بنابر این معیارهای ارائه شده در این اثر برای مقابله با وقوع سوانح و پیامدهای بسیار گسترده ناشی از آن¬ها در این گونه مراکز که به مراکز خاص یا مراکز حساس معروفند، ناکافی بوده و نمی¬تواند جوابگوی همه نیازهای موجود در این مراکز باشد لذا این صنایع مخاطب این اثر نیستند.
از سوی دیگر می توان گفت، کتاب حاضر جهت آشنایی مدیران و صاحبان صنایع و معادن در سراسر کشور با اصول و روش طراحی و استقرار سامانه مدیریت بحران در مجموعه‌های تحت سرپرستی خود تدوین شده است. اما عوامل زیادی هستند که ممکن است منجر به بروز بحران در فعالیت‌های تولیدی و گردش مالی و اقتصادی صنایع بدون بروز هیچ سانحه و یا حادثه طبیعی و انسان‌سازی شوند. برخی از عوامل بروز این‌گونه بحران‌ها که بیشتر ریشه در سوء‌ مدیریت کلان در صنایع بسیاری از کشورهای در حال توسعه دارند و در شرایط عادی نیز گریبان‌‌گیر این صنایع می‌باشند، عبارتند از:
ضعف‌های ساختاری مدیریتی و فقدان سامانه مدیریت یکپارچه و استراتژیک صنایع.
عزل و انتصاب پی در پی مدیران صنایع.
فرد محور بودن سامانه‌های مدیریت صنایع و عدم برنامه‌ریزی یا اجرای درست برنامه‌های مدیریت کلان مجموعه و ترسیم چشم‌انداز رشد و توسعه صنایع به نحوی که با آمدن و رفتن مدیران برنامه‌ها و سیاست‌گذاری های اصلی تغییر نکند.
عدم شایسته سالاری در مدیریت کارخانه‌ها و مراکز صنعتی.
بحران چین (بحران قبضه شدن بازارهای داخلی و خارجی با کالاهای چینی).
عدم انعطاف‌پذیری سامانه‌های تولیدی.
عدم آمادگی صنایع برای تغییرات ناگهانی در نیاز و شرایط بازار.
عدم دستیابی و تحقق اهداف و ظرفیت‌های از پیش تعیین شده تولید.
عدم اجرا و استفاده از استانداردها و برنامه‌های مرتبط با کنترل کیفیت.
جدی نگرفتن تحقیق و توسعه در کارخانه‌ها و مراکز صنعتی.
عدم انسجام و وحدت رویه بین صنایع و بازرگانان.
عدم بومی‌سازی برنامه‌هایی که در برخی کشورهای توسعه یافته و صنعتی موجب موفقیت صنایع شده و برنامه‌ریزی برای اجرای صوری و یا کورکورانه این برنامه‌ها بدون توجه به واقعیت‌ها و نیازهای کشورهای در حال توسعه.
وابستگی به قوانین و بازارهای فعلی داخلی و عدم آمادگی برای شرکت در بازارهای رقابتی سالم.
عدم ایجاد و استفاده تولیدکنندگان از مزیت‌های نسبی.
عدم برنامه¬ریزی مدیران عالی‌رتبه صنایع برای پیوستن کشورها به سازمان تجارت جهانی و ایجاد آمادگی کافی برای رویارویی با تبعات آن.
وابستگی بسیاری از صنایع در کشورهای در حال توسعه به منابع دولتی.
وجود ضعف در برنامه‌های خصوصی¬سازی صنایع در کشورهای در حال توسعه.
وجود ضعف و نقص در چترها و ابزارهای حمایتی از تولیدکنندگان.
عدم پیشرفت و همگامی در استفاده از فن‌آوری‌ها و روش‌های تولید روز دنیا.
عدم رضایت مشتریان یا دریافت‌کنندگان خدمات.
بحران‌های مالی داخلی، ملی، منطقه‌ای و جهانی.
ناکــارآمدی قوانین، بخشنامه‌ها، دستورالعمل‌ها.
در کوتاه کلام می‌توان گفت: کتاب حاضر بر مباحث مربوط به مدیریت بحران ناشی از سوانح و حوادث طبیعی و انسان‌ساز در کارخانه‌ها و مراکز صنعتی تمرکز داشته و مدیریت بحران‌های ناشی از سوء مدیریت خصوصا سوء مدیریت کلان صنعتی، از موضوع بحث این کتاب خارج است.

فهرست مطالب
 

فصل 1 پیشینه مدیریت بحران در مراکز صنعتی 1

1.1 کلیات مدیریت بحران در مراکز صنعتی 2
1.2 معرفی تعدادی از بحرا‌ن‌های گذشته در مراکز صنعتی 4

فصل 2 بیان مفاهیم پایه 9

2.1 بحران 10
2.2 مدیریت بحران 10
2.3 مدیریت بحران در مراکز صنعتی 12
2.4 سامانه مدیریت بحران کارخانه‌ها و مراکز صنعتی 13

فصل 3 علل و پیامدهای سوانح در کارخانه‌ها و مراکز تولیدی و صنعتی 15

3.1 علل کلی بروز سوانح و بحران‌های ناشی از آن‌ها در مراکز صنعتی 16
3.2 پیامدهای و اثرات سوانح بر کارخانه‌ها و مراکز تولیدی و صنعتی 16

فصل 4 شرح اقدامات و فعالیت‌های فرایند پیشگیری و کاهش اثرات 25

4.1 معرفی پیشگیری و کاهش اثرات 26
4.2 کلیات پیشگیری و کاهش اثرات 26
4.3 شناسایی مخاطرات تهدید کننده مراکز صنعتی 28
4.4 اجزا و عناصر سازه‌ای 53
4.5 اجزا و عناصر غیرسازه‌ای 56
4.6 آنالیز ریسک مخاطرات 60
4.7 ارزیابی ریسک 65
4.8 شناسایی، امکانات و منابع مالی و انسانی مورد نیاز جهت کاهش ریسک 77
4.9 تهیه برنامه‌ها و دستورالعمل‌های پیشگیرانه 77
4.10 آغاز عملیات پیشگیری و کاهش اثرات 80

فصل 5 شرح اقدامات و فعالیت‌های فرایند آمادگی 91

5.1 معرفی آمادگی 92
5.2 کلیات آمادگی 92
5.3 راه‌اندازی مرکز مدیریت بحران کارخانه 92
5.4 تهیه بانک اطلاعات جامع مدیریت بحران 100
5.5 طراحی سامانه هشدار و اطلاع رسانی 107
5.6 مدیریت و برنامه‌ریزی 111

فصل 6 شرح اقدامات و فعالیت‌های فرایند مقابله 141

6.1 معرفی مقابله 142
6.2 کلیات مقابله 142
6.3 پناه‌گیری در لحظه وقوع سوانح ناگهانی نظیر زلزله و انفجار 143
6.4 تشخیص نوع و سطح سانحه و اعلام دستورالعمل پیشگیری و کاهش اثرات اولیه و اقدام فوری در این زمینه 143
6.5 فعال و تجهیز و توجیه شدن واحدهای سامانه فرماندهی حادثه بر اساس نوع و سطح سانحه 147
6.6 اقدام بخش‌ها و واحدهای عملیاتی فعال شده برای کنترل سانحه و بحران‌های متعاقب 149
6.7 جزئیات مقابله 152
6.8 دستورالعمل‌های مقابله و پاسخ به سوانح در مراکز تولیدی و صنعتی 172

فصل 7 شرح اقدامات و فعالیت‌های فرایند بازیابی 187

7.1 معرفی بازیابی 188
7.2 کلیات بازیابی 188
7.3 بازسازی (بازسازی فیزیکی) 191
7.4 بازتوانی 202
7.5 جزئیات بازتوانی 204
7.6 تجربیات بازیابی کارخانه‌ها و مجموعه‌های صنعتی 206
7.7 دستورالعمل‌های بازیابی مجموعه‌های صنعتی 213

منابع و مراجع 219
فهرست الفبایی 221