کتاب محمدبن موسی خوارزمی : ( نگاهی به عصر و آثار او ) اثر ناصر کنعانی نشر فدک ایساتیس

دربارۀ نویسنده

پروفسور ناصر کنعانی تحصیلات خود را در دانشگاه‌های مونتان لئوبن (اتریش) و صنعتی برلن (آلمان) در رشته‌های مهندسی علم مواد ، دکترای فیزیک حالت جامد و فوق دکترای الکتروشیمی به پایان رسانید. رساله مهندسی او منجر به ثبت یک اختراع در رابطه با تولید فولادهای عالی توسط کوره‌های الکتریکی گردید.
او چند صباحی به تدریس و تحقیق در دانشگاه‌های ام. آی. تی. (کمبریج، آمریکا)، فلوریدا (گینزویل، آمریکا) و ساکاریا (آداپازاری، ترکیه) پرداخت و سپس از سال ۱٩٨٥ به مدت بیست سال در کنار تدریس در دانشگاه صنعتی برلن، مسئولیت بخش تحقیقات و مدیریت کیفیت یک شرکت فرانسوی-آلمانی را به عهده گرفت.
پروفسور کنعانی تاکنون دویست مقاله در مجلات علمی- فنی کشورهای غربی منتشر ساخته و پنج کتاب علمی به زبان‌های آلمانی و انگلیسی دربارۀ علم مواد و آبکاری تألیف نموده است و در حال حاضر مشغول نگارش کتابی دربارۀ خوردگی به زبان انگلیسی می‌باشد. وی در رابطه با تاریخ علم و هنر در ایران، یک کتاب به نام "باتری اشکانی" به زبان انگلیسی نگاشته است که به زبان‌های آلمانی، روسی و فارسی ترجمه شده، و یک کتاب نیز تحت عنوان "موسیقی سنتی ایرانی" به زبان آلمانی انتشار داده است.
پروفسور کنعانی تاکنون چندین بار به پاس فعالیت های علمی و فرهنگی در خارج و در ایران مورد تقدیر و گرامیداشت قرار گرفته است. از جمله نام و آثار وی از سال ۱٩٨٥ هر ساله در "گاهشمار دانشمندان آلمانی" و از سال ٢٠۱۱ در "نخستین گاهشمار دانشمندان اروپائی" ذکر می‌شوند.
از شش سال پیش هر دوسال یک بار جایزه هائی به نام "جایزه پروفسور کنعانی" به سه پژوهشگر جوان که در مقطع کارشناسی ارشد و دکترا موفق به دستآوردهای چشمگیری در زمینۀ صنعت آبکاری و حفظ محیط زیست شده‌اند، اعطا می‌گردد و مقالات آنها به زبان‌های فارسی، انگلیسی و آلمانی در مجلات علمی خارج از کشور به چاپ می‌رسند. گروه گزینش این پژوهشگران متشکل است از سه استاد به نام دانشگاه و سه استاد مجرب صنعت آبکاری که تحت هدایت و نظارت مهندس حمید سیفی، که خود از صاحبنظران تراز اول صنعت آبکاری کشور به شمار می‌رود، این امر خطیر را انجام می‌دهند. جوائز مزبور طی مراسم خاصی در "جشنواره صنعت آبکاری– جایزه پروفسور کنعانی" توسط مهندس حمید سیفی، رئیس جشنواره، و همکاران ایشان به برندگان اعطا می‌شوند.

پیشگفتار

سخن گفتن دربارۀ نقش و اهمیت ریاضیات در پیشبرد فرهنگ و تمدن جهان امری است دشوار به ویژه با آنان که با این علم سر و کاری ندارند؛ لیک حکایت گفتن از زندگانی ریاضیدانان و دستآوردهای آنان، داستانی است دگر. به راستی که بازگوکردن سرگذشت این دسته از اندیشمندان و آفرینندگان دانش نه تنها حقی را که آنان بر تاریخ بشریت دارند تا حدودی ادا می‌کند، بلکه تیرگی‌ها را از خیال و تاریکی‌ها را از ذهن می‌زُداید.
شعرا و ادبای پارسی زبان، یادگارهائی گرانبها از خود به جای گذارده‌اند که جایگاه آنان را در عرصۀ شعر و ادب بر همگان روشن می‌سازند، و از این گذشته، تا آنجا که لازم و مقدور بوده است، دربارۀ آنان گفته‌ها گفته و نوشته‌ها نوشته شده‌اند. لیک افسوس که ریاضیدانان وعالمان و دانشمندان ما آنچنان که باید و شاید هنوز شناخته نیستند، در حالی که کشفیات و ابداعات آنان در علوم دقیقه و طبیعی و تجربی همچون مشعلی روشنگر راه کاروان فرهنگ و تمدن بوده و در پیشبرد و ترقی و تعالی انسان‌ها نقشی بزرگ بازی کرده‌اند.
یکی از نام‌آورترین این دانش آفرینان محمد بن موسی خوارزمی است که نخستین و برجسته‌ترین ریاضیدان، منجم و جغرافیدان مسلمان به شمار می‌رود و تاریخ ریاضیات در عالم اسلام با نام او آغاز می‌گردد، امروزه نیز در ردیف پرآوازه‌ترین ریاضیدانان جهان قرار دارد.
خوارزمی در حوالی سال ٧٨٣ میلادی (۱٦٦ هجری قمری) در خوارزم (خیوه كنونی در جنوب ازبکستان) دیده به جهان گشود و حدود سال ٨٥٠ میلادی (٢٣٥ هجری قمری) در بغداد درگذشت. بیست و چند بهار بیش از عمر او نمی‌گذشت که به دربار مأمون عباسی خلیفۀ مسلمین راه یافت، که در مرو بر خراسان بزرگ حکمرانی می‌کرد، و پس از چند سال فعالیت پُربار علمی، در سال ٨۱۹ میلادی (٢٠٤ هجری قمری) همراه وی رهسپار بغداد پایتخت جهان اسلام گردید. در آنجا بود که در فرهنگستان عظیم "بیت الحکمه" و در رصدخانه‌های شمّاسیه بغداد و قاسیون دمشق به کارهای علمی و عملی در زمینه‌های نجوم و ریاضی و جغرافی پرداخت و تا پایان عمر به یُمن دانش بسیار و تبحر فراوان در علوم مختلف، مورد احترام سه خلیفۀ عباسی، مأمون و مُعتَصَم و واثِق بود که یکی پس از دیگری به خلافت رسیدند.
گرچه خوارزمی در دوران خود از لحاظ چیره دستی در علوم ریاضی و نجوم سرآمد همگان بود و همچون اختری در آسمان علم و دانش دارالخلافۀ بغداد می‌درخشید، لیک هرگز به دنبال کسب نام و نشان و مال و منال نرفت، زیرا باور عمیق داشت که یک دانشدوست و دانشمند واقعی تنها برای رسیدن به حقیقت تلاش می‌کند و آنگاه که به آن دست یافت، به این معناست که آرزوی قلبی خویش را برآورده است. او معتقد بود که شهرت و ثروت، خود نمائی و خوشگذرانی و حقیر و ناچیز شمردن دیگران درشأن یک عالِم واقعی نیست، بلکه مرد علم و دانش کسی است که کنج قناعت را انتخاب کرده و جهد و کوشش نماید تا حقایق را یافته و آنها را به دانش پژوهان به نمایاند. تواضع و سعۀ صدر ذاتی او از یکسو و بی اعتنائی‌اش به شهرت و ثروت از سوی دیگر سبب شدند که اخبار و اطلاعات چندانی از زندگانی پُر ثمر او به جای نماندند و حتی گور او نیز برای همیشه از نظرها محو شد.
دستآوردها و ابداعات علمی و عملی و شیوۀ تفکر ریاضی این بزرگمرد علم، که در خوارزم و خراسان خیزش گرفت و در بغداد به اوج شکوه خود رسید، از اهمیت شایانی برخوردارند، زیرا تأثیری عمیق در پهنۀ علوم نجوم و ریاضی چه در مشرق زمین و چه در اروپای قرون وُسطی به جای گذاشتند. مردمان مغرب زمين در اثر ارتباط مستقیم با مسلمانان، چه در دوران خونین جنگ‌های صليبی و چه در زمان صلح و صفا و داد و ستد، با رياضياتی آشنا شدند كه تا آن زمان از آن اطلاعی نداشتند و افق علمی آنها زمانی گسترش بیشتر پيدا كرد كه به جبر و حساب خوارزمی دست یافتند.
کتاب حاضر و چهار بخش آن کوششی هستند برای بازنمائی دست‌آوردهای علمی خوارزمی و جایگاه آنها در گسترۀ دانش.
بخش اول: جای پای خوارزمی در مشرق زمین
بخش دوم: رد پای خوارزمی در مغرب زمین
بخش سوم: یادگارهای به جای مانده از خوارزمی
بخش چهارم: یادواره ها به یادبود خوارزمی
بخش اول حاوی اطلاعاتی راجع به موطن خوارزمی و زندگانی علمی او در بغداد و همچنین بحث دربارۀ آثار او به ویژه در زمینه‌های نجوم، جغرافی، جبر و حساب می‌باشد.
بخش‌های دوم و سوم و چهارم بیانگر آوازه و شهرت جهانی خوارزمی و نمایانگر جایگاه شامخ او در عالم ریاضیات می‌باشند و نشان می‌دهند که ریاضیدانان غربی و نگارندگان تاریخ علوم مغرب زمین چگونه و با چه اشتیاقی از دیرباز تا به امروز خود را با جزئیات آثار خوارزمی مشغول داشته و می‌دارند و در راستای شناساندن و نشر آنها می‌کوشند.
ناصر کنعانی
برلن، ژانویه ٢۰۱٤

فهرست مطالب

 بخش اول جاي پاي خوارزمي در مشرق زمين 1 

   فصل   1 خوارَزم 3

موقعيت جغرافيائی 4
وجه تسميه 6
ساکنان ديرين 7
در قلمرو ايران باستان 11
زبان 16
خط 22
در قلمرو اسلام 24
طلوع خوارزمی 26
حکومت مأمون 35
خلافت مأمون 36

فصل 2 بَغداد 41

پي‌ريزی 42
وجه تسميه 44
شهر مُدَوَّر 46
ساکنين و مَحَلِّه‌ها 49
کَرخ 50
دَيرُالمَجوس 50
قُطرُبُلّ 50
توسعة فرهنگی 51
خوارزمی در بَغداد 53

فصل 3 بيتُ‌الحِكمَه 57

بَنی‌اُمَيّه و علوم 58
مراکز علم 61
مدرسةهای اسکندريه و انطاکيه 61
مدرسه‌های نِصيبين و اِدِسا 62
مدرسة گُندی‌شاپور 64
بَنی‌عَبّاس و علوم 69
عهد منصور عباسی 72
عهد مهدی و هادی عباسی 73
عصر هارون‌الرشيد 73
پيدايش کاغذ 77
دوران مأمون 82
نهضت ترجمه 84
مترجمين و مؤلفين 90
تشکيلات علمی و اداری 91
خوارزمی در بيت‌الحکمه 93
دوران زوال 97

فصل 4 رَصَدخانه‌هاي شَمّاسيّه و قاسيون 101

رصد و رصدخانه 102
زيج 103
منجمين مأمون 106
اُسطُرلاب 111
انواع و اقسام 115
موارد کاربردی 118
عاقبت دو رصدخانه 119

فصل 5 علم نجوم و پيشينة آن 121

موضوع 122
آراء يونانيان باستان 122
فرضية زمين مرکزی 125
کُرة سماوی 126
مدارات و نِصفُ‌‌النّـَهارات سماوی 127
فلک حامل 128
مقابله و مقارنه 130
دايرة‌البُروج 130
مدار رأسُ السَّرَطان و مدار رأسُ الجَدی 132
فلک ثوابت 133
ارتفاع و سَمت ثوابت 133
ميل و بُعد ثوابت 135
اشکالات منظومة زمين مرکزی 136
فلک‌ خارج‌ از مرکز 137
فلک تدوير 138
فلک معدل‌المسير 141
هيئت بطلميوسی 142
جدول وَتَرها 144

فصل 6 احكام نجوم 149

موضوع 150
مبانی 151
مَنطقة البُروج 153
سيارات و برج‌های آنها 156
نسبت بروج با يکديگر 157
منازل قمر 158
قمر در عقرب 159
ريشه‌ در جهان اسلام 160
احکام مواليد 161
زايچه و طالع 163
زايچة بغداد 166
خوارزمی و طالع‌بينی 170

فصل 7 اخترماري و اخترگوئي در ايران باستان 173

ديرينه دوران 174
زرتشت 177
اخترشناسی 182
نيمروز يا سيستان 185
مادها 189
هخامنشيان 191
رصدخانة تخت جمشيد 193
اخترگوئی 200
اشکانيان 201
ساسانيان 206
گاهشماری ساسانی 209
زيك شَترو اَيار 212
تخت طاقديس 214
اخترگوئی 219

فصل 8 نجوم اسلامي 223

منابع 224
زيج سِندهِند 225
زيج شهريار 230
زيج بطلميوس (المجسطی) 233
دستآوردها 236

فصل 9 زيج خوارزمي 239

سِندهِند صغير 240
تعاديل (تعديلات) 244
اوساط کواکب 246
محتوا 247
توابع مثلثاتی 248
جَيب و جَيب تمام 250
ظِلّ و ظِلّ تمام 253
مثلثات کُرَوی 254
مقبوليت 256
نوروز، آغازين روز بهار 259

فصل 10 جغرافيا و پيشينة آن 261

کُرة زمين 262
مدارات و نِصفُ‌‌النّـَهارات 262
عرض و طول جغرافيائی 264
يونان باستان 265
ايران باستان 269
هفت کشور 270
جهان اسلام 271
اَقاليم سَبعَه 273

فصل 11 صورة‌ الأرض خوارزمي 277

گامی نوين 278
انتخاب نصف‌النهار مبداء 278
تقسيم‌بندی اقليمی 280
اشتباهات بطلميوس 281
پيآمدها 283
الصورة‌المأمونیة 284
تعيين يک درجة از نصف‌النهار 288
روش اِراتوستِنِس 288
منجمين مأمون 291
کاوشگری در هرم خئوپس 294
در جستجوی غار اَصحاب کَهف 299
مأموريت نزد خَزَرها 302

فصل 12 علم جَبر و پیشینۀ آن 305

تعريف 306
پاپيروس رايند 307
ديوفانتوس 308
معادلات مُعَيّن و معادلات نامُعَيّن 310
پدر جبر 312
دستنوشتة بَخشالی 313

فصل 13 جبر و مقابله خوارزمی 315

درخواست مأمون 316
انگيزة نگارش 319
محتوا 319
تقسيم‌بندی معادلات 321
حل معادلات ششگانه 323
واژگان جبر و مقابله 324
راه‌حل هندسی معادلات درجه دو 325
مثال‌هائی از باب مساحت 329
شرح‌های رياضيدانان مسلمان 333
اصالت و خلاقيت 334

فصل 14 علم حساب و پیشینۀ آن 341

تعريف 342
استخوان لِبومبُو 343
استخوان ايشانگو 344
دستگاه شمارش مصری 347
دستگاه شمارش بابِلی 349
دستگاه شمارش هخامنشی 351
دستگاه شمارش يونانی 358
دستگاه شمارش رومی 360
دستگاه شمارش هندی 364
پيدايش صفر 366
ارقام عربی شرقی و عربی غربی 371
تخت و تُراب 373

فصل 15 حساب هندي خوارزمي 375

حساب پيش از خوارزمی 376
حساب عَقودُاَلانامِل 376
حساب سياق 378
حساب جُمَل 378
حساب هندی 380
انگيزة نگارش 384
محتوا 384
قاعدة نُه 385
قاعدة نُه و عمل جمع 386
قاعدة نُه و عمل تفريق 387
قاعدة نُه و عمل ضرب 387
قاعدة نُه و عمل تقسيم 388
وجه تسميه 389
عمل ضرب عربی 389
عمل تقسيم زورَقی 390
اهميت 393
انتشار دستگاه اعشاری 395

بخش دوم رد پاي خوارزمي در مغرب زمين 403

فصل 16 فتح اَندَلُس 405

مسلمانان در اسپانيا 406
اُمويان اَندَلُس 411
تشکيلات کشوری 412
فرهنگ و تمدن 413
دوران زوال 417

فصل 17 نهضت ترجمه 419

دارالترجمة طُلَيطَله 420
مترجمين 421
لوپيتوس 422
مَسلَمَة بن المَجريطی اَندُلُسی 422
أبوأسحاق إبراهيم بن الزَرقالی 423
پِدرو آلفونسو (آلفونسی) 424
آبراهام بن بَرحيا (برخيا) 425
آدلارد باثی 426
يوحنا الإشبيلی 427
آبراهام ابن عِزرا 427
هِرمان دالماسيائی 428
رابِرت چِسْتِری 429
دومينيکو گوندی سالوُ 429
جِراردو کرمونائی 430
أوغو دی سانتالّا 430
افلاطون تيوُلی 431
دانی يِل مورلی 431

فصل 18 زيج خوارزمي 433

زيج سِندهِندصغير 434
شرح احمد بن المُثنّی عبدالکريم 434
شرح مَسلَمَة بن احمد المَجريطی 438
کوشش‌های متأخرين 442

فصل 19 صورة‌الأرض خوارزمي 463

تنها نسخة موجود 464
انتشار در غرب 465
نقشة جهان نما (الصورة‌المأمونیة) 471

فصل 20 جبر و مقابله خوارزمي 477

ترجمه به زبان لاتين 478
ترجمة رابرت چِسْتِری 478
ترجمة جراردو کِرِمونائی 479
ترجمة يوحنا الإشبيلی 480
معادل‌های لاتين واژگان کليدی 480
سير تکاملی علم جبر در اروپا 481
پيروان و رهروان جبر خوارزمی 483
لئوناردو پيزائی (فيبوناچی) 484
يوردانوس نِموراريوس 486
گولی يِلمو دِ لونا 487
ژان دِ مور 488
پااُولو جِراردی 489
اُستاد داردی 490
رجومونتانوس 491
فريدريش آمان 492
نيکُلا شوکه 492
لوکا پاچولی 494
يوهانس ويدمان 495
يوهان شويبِل 496
يوهانس فوگلين 497
کريستوف رودولف 497
ميشائيل اشتيفِل 498
آدام ريز 499
جِرولامو کاردانو 500
پِدرو نونِس 501
رابرت رکورد 501
رافائل بومبِلّی 504
آدريان فان رومن 505
مارکو آورِل 505
پايان نفوذ جبر خوارزمی در اروپا 506
کوشش‌های متأخرين 507
رابِرت چِسْتِری 533
جراردو کرمونائی 533
گولی يِلمو دِ لونا 534

فصل 21 حساب هندي خوارزمي 565

آغاز آشنائی‌ها 566
جُنگ ويجيلانوس 567
ژِربِر دورياک 569
صومعة سالِم 573
نخستين ترجمه‌ها و اقتباس‌ها 575
کتاب ايساغوجی آلکوريسمی در فن نجوم 575
کتاب آلکوريسمی حساب کاربردی 578
کتاب پولوئِريس 581
کتاب آلگوريسمی اعداد هندی 581
پيروان و رهروان حساب خوارزمی 581
لئوناردو پيزائی (فيبوناچی) 582
آلکساندر دو ويلدي يو 586
هوگو فون لِرشِنفِلد 587
يوردان ساکسِنی 588
يوآنیس دِ ساکروبوسکو 588
يوردانوس نِموراريوس 590
ماکزيموس پلانودِس 591
ژان دِ مور 591
نيکول اورِسم 591
ريچارد اسواينزهِد 592
گِئورگ فون پويِرباخ 592
جاکوپو فلورانسی 593
کريستوفانو دی گِراردو دی دينو 593
هانس تالهوفِر 594
پی يِترو بورگی 594
کتاب حساب تِرِويزو 596
بِنِه دِتتو فلورانسی 598
جِهان آدام 599
نيکُلا شوکه 599
اولريش واگنِر 601
لوکا پاچولی 602
يوهانِس ويدمان 602
فيليپّو کالاندری 605
ياکوب کوبِل 607
فرانچِسکو پِللوس 608
هاينريش شرايبِر 610
فرانچِسکو گاليگای 610
کريستوف رودولف 611
ميشائيل اِشتيفِل 611
آدام‌ريز (ريزه) 613
يوهان شويبِل 617
سيمون ياکوب 619
ژاک پِلِه تيِه دو مَن 619
يوهان آلبرِشت 619
خوآن دو ايسيار 622
رافائِل بومبِلّی 623
آنتيک روکا 624
سيمون استِوين 624
کوشش‌های متأخرين 625

فصل 22 جايگاه خوارزمي در ميان رياضيدانان جهان 645

فهرست‌ها 646

بخش سوم يادگار‌هاي به جا مانده از خوارزمي 649

فصل 23 آلگوريسم يا آلگوريتم 651

خوارزمی و مشکل نام او 652
تحريف نام 653
الخوارزمی = الگوريسمی = الگوريتمی 653
افسانه‌ها 654
آلگور پادشاه هند 655
اُستاد آلگوس 655
اُستاد آرگوس 656
آلگوريسموس چُرتکه انداز 657
الگوريم يا اوگريم 657
اوگريم، هنر محاسبه 658
الگوريتمی = الگوريسمی = الخوارزمی 660
ژوزف توسِن رِنو 660
آلگوريسم، نخستين گام به سوی کامپيوتر 662

فصل 24 الجبريستا، الجبرائيست، شيء 669

الجبر 670
الجبريستا 672
الجبريستا، شعر و آهنگ 675
مُهر الجبريستا 675
الجبريستا در بغداد 675
الجبرائيست 676
خوارزمی منجم و مشاور 676
شیء و بازتاب آن 677

فصل 25 نُه عدد و يك صفر 679

داستان نُه عدد 680
فراگيری اعداد هندی-عربی 685
تومازينو دی چِرکلاريا 685
پيروزی آغازين 688
آريتمِتيکا، حامی اعداد هندی-عربی 690
آريتمِتريا، حامی اعداد هندی-عربی 691
پيروزی روزافزون 693
قطب نما با اعداد هندی-عربی 693
جدول ضرب با اعداد هندی-عربی 694
اعداد هندی-عربی در کليسا 697
ساعت نجومی با اعداد هندی-عربی 698
باز هم حُکم ممنوعيت 698
اعداد غيرقابل جعل 699
داستان صفر 701
ورود صفر در زبان‌هائی اروپائی 701
پذيرش صفر به عنوان عدد 705
صفر و مريم مقدس 705
صفر و آدم بی شخصيت 706
صفر و ريچارد دوم 706
صفر و ادعای عدد بودن داشتن 706
صفر، چيزی شبح وار و مشکل ساز 707
صفر و شاه لير 707
صفر عدد نيست 707
بيهودگی صفر در زندگی روزانه 708
صفر و آدم بی‌اهميت 708
صفر، هستی والا 709
صفر، نيروی فزاينده 710
صفر، راز از نيستی به هستی 710
صفر در شعر 711
صفر در هنر 713

فصل 26 شگفتي‌هاي اعداد اعشاري 715

زيبائی‌های پنهان 716

فصل 27 مربع‌هاي جادوئي 721

اعداد هندی-عربی در مربع‌های جادوئی 722
مربع‌های جادوئی در جهان اسلام 723
مربع‌های جادوئی در اروپا 725
يک مربع جادوئی با ارقام عربی غربی 726
مربع جادوئی آلبرشت دورِر 727
مربع جادوئی ميشائيل اِشتيفِل 728
گزارش بِرنار دو بِسی 729
کليسای خانوادة مقدس 730
مربع جادوئی بِنجامين فرانکلين 730
مربع جادوئی يک ساحره 732
بزرگترين مربع جادوئی جهان 733
شش ضلعی‌های جادوئی 734

فصل 28 صفر و شيفر 735

زبان رمز 736
شيفر بيل 737
شيفر داگاپِيِف 738
بخش چهارم يادواره‌ها به يادبود خوارزمي 741

فصل 29 تمبرها 743

اعداد هندی-عربی 744
قاعدة نُه 748
چهرة خوارزمی 749

فصل 30 تصويرها و تنديس‌ها 751

تصويرها 752
تنديس‌ها 757

فصل 31 بناها و نهادهاي فرهنگي 763

بناها 764
نهادهای فرهنگی 766

فصل 32 دوره‌هاي درسي، مسابقات و همايش‌ها 773

دورة درس در شهر بيلِه فِلد 774
دورة درس در شهر فِرارا 774
پروژه خوارزمی در دانشگاه اوترِشت 774
مسابقه بين‌المللی رياضی خوارزمی در پاکستان 775
جستجوی "خوارزمی سال" در پاکستان 776
گردهمائی بزرگ در واشنگتن 776
کنفرانس علمی خوارزمی ٢۰۱٤ در تاشکند 778

فصل 33 جشنواره‌ها، بزرگداشت‌ها، سمپوزيوم‌ها و رخدادها 779

جشنواره‌ها 780
جشنواره خوارزمی 780
جشنواره بين‌المللی خوارزمی 780
جشنواره جوان خوارزمی 782
سمپوزيوم خوارزمی در اورگنج 782
هزار و دويستمين سالگرد تولد خوارزمی 784
بزرگداشت خوارزمی در تهران 785
بزرگداشت خوارزمی در مُسکو 785
بزرگداشت خوارزمی در تاشکند 786
ميراث علمی خوارزمی 787
کنفرانس خوارزمی در تاشکند 788
رخدادها 790
ويل دورانت در تهران 790
سخنرانی احمد جِبّار در تونس 791
کنفرانس بوستون 791
برنامه بی. بی. سی 792
سخنرانی دربارۀ مبدع جبر 792
يک اشتباه تاريخی 793
نرم‌افزار خوارزمی 793
کتابخانة خوارزمی 794
کنفرانس بين‌المللی در شهر بَتِن روژ لوئيزيانا 794
وارياسيون‌های خوارزمی 794
خوارزمی و نظام بهداشتی در آلمان 795

فصل 34 "الخوارزمي" روي كُرة ماه 797

دهانه‌های اقماری 798
مختصات دهانة "الخوارزمی" 800
درياچال "الخوارزمی-کينگ" 800

فصل 35 تك گفته‌ها (به ترتيب زماني) 803

منابع و ماخذ 815
فهرست الفباﻳﻲ 857
مقدمه انگليسي 882