سخن ناشر
موسسه انتشارات بعثت (غیرانتفاعی) در سال 1347 در شرایطی كه جامعه نیازمند تلاش‌های روشنگرایانة علمی و احیای الگوهای دینی بود، بههمت نویسنده و سخنور نامی شادروان استاد "فخرالدین حجازی" و جمعی از دوستانش شكل گرفت.
از آن پس تلاش كرده است با نشر آثار مفید و مورد نیاز جامعه به‌ویژه دانشگاهی، سهمی هرچند اندك در آگاهیبخشی، توسعة فكر و معرفت انسانی ایفا نماید.
در اینجا از نویسندگان و پ‍ژوهشگران برای همكاری دعوت می‌شود تا با ارایة آثار ارزشمند خود، ضمن پاسخگویی بهنیاز فرهنگی جامعه، موجب رشد فعالیت‌های موسسه و حیات پویای آن باشند.
کتاب حاضرج حاصل ترجمۀ استاد ارجمند «دکتر علی فتحی‌آشتیانی» و آقای «هادی عظیمی‌آشتیانی» است که با نثری روان، مطالب ارزشمندی در مورد سلامت فرد، نظام سلامت و نقشی که روانشناسی می‌تواند در درک حالت‌ها و وضعیت سلامت داشته باشد، در اختیار دانشجویان و متخصصان و مخاطبان علاقه‌مند در این زمینه‌ها قرار می‌دهد. از جمله کتاب‌هایی که به قلم همین نویسنده توسط موسسه انتشارات بعثت به چاپ رسیده است:
اختلالات شخصیت بر اساس DSM-5 و الگوی ابعادی
آزمون روانشناختی (جلد1)
آزمون روانشناختی ( جلد2)
مباحث اساسی در روانشناسی کودک
مقدمه‌ای بر روانشناسی سیاسی
امید است خوانندگان محترم با پیشنهادها و انتقادهای سازنده، این انتشارات را در بهبود آثارش یاری فرمایند.
فهرست مندرجات
فصل اول: مقدمه‌ای بر روانشناسی سلامت
تعریف روانشناسی سلامت...................................................................................................................14
نگاهی تاریخی به سلامت و بیماری.......................................................................................................15
الگوی زیستی پزشکی..............................................................................................................................16
ارزیابی الگوی زیستی پزشکی....................................................................................................17
الگوی زیستی-روانی-اجتماعی............................................................................................................18
عوامل اجتماعی و محیطی..................................................................................................................20
الگوی جدیدی از سلامت...................................................................................................................21
ارزیابی الگوی جدید سلامت.....................................................................................................22
روانشناسی و سلامت.............................................................................................................................23
الگوهای تغییر رفتار.................................................................................................................................25
الگوی اعتقاد به سلامت......................................................................................................................26
ارزیابی الگوی اعتقاد به سلامت..................................................................................................26
الگوی مراحل تغییر.............................................................................................................................28
ارزیابی الگوی مراحل تغییر........................................................................................................29
مقایسه الگوها.......................................................................................................................................29
تک بررسی: تغییر رفتار در مردان: خودآزمایی بیضه‌ای................................................................30 خلاصه.............................................................................................................................................................31
منابعی برای مطالعه بیشتر.................................................................................................................................32
فصل دوم: همه‌گیری‌شناسی اجتماعی و سیاست سلامت
همه‌گیری‌شناسی چیست؟.......................................................................................................................34
مرگ و میر و میزان ابتلا به بیماری........................................................................................................36
پژوهش در مورد میزان ابتلا به بیماری و مرگ و میر..........................................................................38
ارزیابی پژوهش هارت........................................................................................................40
کیفیت زندگی.........................................................................................................................................40
ارزیابی کیفیت زندگی.........................................................................................................42
سیاست سلامت..........................................................................................................................................43
خلاصه.......................................................................................................................................................44
منابعی برای مطالعه بیشتر............................................................................................................................46
فصل سوم: نشانه‌های بیماری و درد
نشانه‌های بیماری و درد : اتخاذ رفتار نقش بیماری.............................................................................48
رفتار بیماری در برابر رفتار نقش بیماری.............................................................................................49
عوامل اجتماعی و جمعیت‌شناختی...................................................................................................49
ویژگی‌های نشانه‌های بیماری.............................................................................................................51
1. قابل مشاهده بودن نشانه‌ها..................................................................................................52
2. شدت نشانه‌ها...................................................................................................................52
3. تداخل نشانه‌ها با زندگی روزانه.........................................................................................53
4. فراوانی و تداوم نشانه‌ها.....................................................................................................53
ساختار اجتماعی سلامت و بیماری......................................................................................................53
مقدمه‌ای بر درد......................................................................................................................................54
تعریف درد...............................................................................................................................................54
تاریخچة درد...........................................................................................................................................55
الگوی اولیة درد..................................................................................................................................56
ویژگی‌های درد.....................................................................................................................................56
1. آسیب بدون درد..............................................................................................................................57
2. درد تأخیری پس از آسیب...............................................................................................................58
3. درد بدون آسیب..............................................................................................................................59
خلاصه رابطة بین آسیب و درد..............................................................................................60
4. درد اندام خیالی................................................................................................................................60
توضیح بیولوژیکی................................................................................................................61
5. درد بدون تناسب با آسیب...............................................................................................................62
نظریه‌های درد........................................................................................................................................62
نظریة ویژه درد.....................................................................................................................................62
نظریه‌های الگوی درد...........................................................................................................................63
نظریة مهار دروازه.................................................................................................................................63
ارزیابی نظریة مهار دروازه.....................................................................................................65
خلاصه......................................................................................................................................................66
منابعی برای مطالعة بیشتر............................................................................................................................66
فصل چهارم: درد؛ ارزیابی، کنترل و درمان
اندازه‌گیری درد....................................................................................................................................68
اندازه‌گیری‌های فیزیولووژیکی...............................................................................................................68
1. تنش عضلانی....................................................................................................................69
2. شاخص‌های خودمختار (خودتنظیم)...................................................................................70
3. پتانسیل‌های فراخوانده........................................................................................................70
ارزیابی رفتاری.....................................................................................................................................70
خودگزارش دهی.................................................................................................................................71
1. مقیاس‌های درجه‌بندی.........................................................................................................71
2. پرسشنامه‌های درد................................................................................................................72
ارزیابی پرسشنامة درد مک‌گیل.................................................................................................73
درمان‌های پزشکی برای درد......................................................................................................................73
1. داروها...............................................................................................................................................76
2. تحریک الکتریکی اعصاب ماوراء پوستی (TENS).....................................................................77
ارزیابی TENS......................................................................................................................77
3. طب سوزنی......................................................................................................................................78
ارزیابی طب سوزنی..................................................................................................................78
4. جراحی..............................................................................................................................................79
درمان‌های روانشناختی درد..............................................................................................................81
1. خواب مصنوعی................................................................................................................................81
ارزیابی خواب مصنوعی............................................................................................................82
2. آموزش تنش‌زدایی...........................................................................................................................83
3. تنش‌زدایی عضلانی تدریجی............................................................................................................83
4. تنش‌زدایی مبتنی بر مراقبه..................................................................................................................84
5. مراقبه آگاهانه....................................................................................................................................84
6. تجسم هدایت شده..............................................................................................................................85
اثربخشی آموزشی تنش‌زدایی..................................................................................................85
7. پسخوراند زیستی.............................................................................................................................87
8. تغییر رفتار............................................................................................................................................88
ارزیابی تغییر رفتار....................................................................................................................89
9. درمان رفتاری-شناختی...................................................................................................................89
ارزیابی درمان –شناختی...........................................................................................................90
رویکردهای چندوجهی........................................................................................................................90
درمان چندرشته‌ای: درمانگاه (کلینیک) درد....................................................................................91
خلاصه.................................................................................................................................................... .91
منابعی برای مطالعه بیشتر ..........................................................................................................................92
فصل پنجم: ارتباط پزشک-بیمار
رابطه بیمار-متخصص...........................................................................................................................94
نظر بیماران در مورد پزشکان.....................................................................................................95
نظر پزشکان در مورد بیماران.....................................................................................................95
پژوهش در مورد ارتباط پزشک – بیمار............................................................................................95
اهمیت ارتباط خوب.................................................................................................................95
استفاده از پزشکان از زبان و اصطلاحات تخصصی.....................................................................96
تشخیص دادن..........................................................................................................................98
آثار تغییرپذیری پزشک.........................................................................................................100
پذیرش توصیة پزشکی.......................................................................................................................100
پیش‌‌بینی پذیرش بیمار......................................................................................................................102
ارزیابی الگوی پذیرش «الی» ..................................................................................................102
رضایت بیمار.....................................................................................................................................102
درک بیمار........................................................................................................................................103
یادآوری بیمار...................................................................................................................................104
جنبه‌های روانشناختی بستری شدن...............................................................................................105
آمادگی برای جراحی.......................................................................................................................106 خلاصه......................................................................................................................................108
منابعی برای مطالعه بیشتر........................................................................................................................109
فصل ششم:عوامل روانشناختی در بیماری
مسئله جسم و ذهن در سلامت..........................................................................................................112
نقش عوامل روانشناختی در مشکلات مزمن سلامت...................................................................113
مشکلات بیماری مزمن......................................................................................................................113
سندرم نقص ایمنی اکتسابی (ایدز)...................................................................................................113
نقش روانشناسی در مطالعه HIV و AIDS.........................................................................115
آسیب‌پذیری ........................................................................................................................116
پیشرفت بیماری.....................................................................................................................117
طول عمر.................................................................................................................................117
بیماری کرونری قلب........................................................................................................................118
نقش روانشناسی در بیماری کرونری قلب..............................................................................119
پیش‌‌بینی و تغییر عوامل خطر‌آفرین رفتاری..............................................................................119
روانشناسی و توانبخشی افرادی که از بیماری کرونری قلب رنج می‌برد....................................120
بیماری‌های غیرقابل‌درمان......................................................................................................................121
سرطان................................................................................................................................................121
شیوع سرطان.........................................................................................................................121
نقش روانشناسی در سرطان...................................................................................................121
شروع و پیشرفت سرطان.........................................................................................................123
پاسخ‌های روانشناختی به سرطان............................................................................................124
راهبردهای روانشناختی برای مقابله........................................................................................124
رفتار با نشانه‌های سرطان.........................................................................................................125
طول عمر و افزایش دورة بدون بیماری......................................................................................126
سازگاری با بیماری............................................................................................................................126
خلاصه.................................................................................................................................................128
منابعی برای مطالعه بیشتر.....................................................................................................................128
فصل هفتم: سبک زندگی و سلامت
جنبه‌های سبک زندگی....................................................................................................................130
پژوهش در سبک زندگی................................................................................................................132
ورزش و تغذیه...................................................................................................................................133
ورزش جسمی.................................................................................................................................133
ورزش ایزومتریک...................................................................................................................133
ورزش ایزوتونیک.....................................................................................................................133
ورزش ایزوکینِتیک...................................................................................................................134
ورزش غیرهوازی......................................................................................................................134
ورزش هوازی..........................................................................................................................134
فواید جسمی ورزش........................................................................................................................135
فواید روانشناختی ورزش...............................................................................................................137
تغذیه: رژیم غذایی و سلامت..........................................................................................................140
چاقی و اختلالات غذاخوردن.........................................................................................................143
اختلالات غذاخوردن......................................................................................................................144
پرخوری..........................................................................................................................................149
خلاصه .................................................................................................................................................151
منابعی برای مطالعة بیشتر.......................................................................................................................151
فصل هشتم: استرس و اداره استرس
ماهیت استرس...................................................................................................................................154
فیزیولوژی استرس............................................................................................................................155
نقش دستگاه عصبی.........................................................................................................................155
نقش دستگاه عصبی درون‌ریز.........................................................................................................159
غدد فوق‌کلیوی......................................................................................................................160
نظریه‌های استرس............................................................................................................................161
سندرم سازش عمومی سلیه..............................................................................................................161
واکنش هشدار........................................................................................................................162
مرحله مقاومت........................................................................................................................162
مرحله خستگی .......................................................................................................................163
ارزیابی سندرم سازش عمومی سلیه..........................................................................................163
الگوی تعاملی استرس......................................................................................................................164
ارزیابی الگوی تعاملی استرس..................................................................................................165
مقابله با استرس..................................................................................................................................166
ارزیابی پژوهش در مورد روش‌های مقابله‌ای............................................................................167
ادارة استرس......................................................................................................................................168
تلقیح استرس...................................................................................................................................168
ارزیابی روش‌های تلقیح استرس..............................................................................................169
استرس و بیماری...............................................................................................................................170
نقش دستگاه ایمنی در استرس.........................................................................................................171
خلاصه.................................................................................................................................................172
منابع برای مطالعه بیشتر........................................................................................................................172
فصل نهم: موارد کمک درسی
بهبود بخشیدن به مهارت پاسخ به پرسش‌ها.............................................................................174
مقاله تمرینی 1..................................................................................................................................175
دیدگاه سالمی نسبت به آزمون‌ها....................................................................................................175
مقاله تمرینی 2..................................................................................................................................182
مقاله تمرینی 3..................................................................................................................................187
کمی خراش......................................................................................................................................187
واژه نامة توصیفی..................................................................................................................................193
واژه نامة انگلیسی به فارسی..............................................................................................................203
واژه نامة فارسی به انگلیسی .............................................................................................................209
کتابنامه..........................................................................................................................................................215
فهرست شکل‌ها
1-1. الگوی زیستی- روانی- اجتماعی............................................................................................19
2-1. الگوی جدیدی از سلامت.......................................................................................................22
3-1. ارتباط روانشناسی سلامت با سایر حوزه‌های مرتبط با سلامت..............................................24
4-1.پایه‌های الگوی اعتقاد به سلامت...............................................................................................27
5-1. مراحل الگوی تغییر..................................................................................................................28
1-2. میزان ابتلا به بیماری و مرگ و میر..........................................................................................36
2-2. میزان مرگ‌‌و‌میر برای ده علت اصلی مرگ در هر 100 هزار نفر، در آمریکا، در سال 1900 و 1990 ...........................................................................................................................................................37
1-3. الگوی دکارت از درد..............................................................................................................57
2-3. نظریة مهار دروازه....................................................................................................................64
1-4. مقیاس شدت درد.....................................................................................................................71
2-4. استخراج شده در پرسشنامة درد مک‌گیل.............................................................................74
3-4. صفات درد که در پرسشنامة درد مک‌گیل به کار رفته است..................................................75
1-5. تصمیم‌گیری بالینی..................................................................................................................99
2-5. الگوی پذیرش بیمار..............................................................................................................101
1-6. نقش روانشناسی در HIV و AIDS...................................................................................115
2-6. نقش روانشناسی در سرطان.................................................................................................122
1-7. تحریف تصور از بدن در بیماران مبتلا به بی‌اشتهایی روانی..................................................146
2-7. تصور از بدن دانشجویان مرد و زن دورة لیسانس..................................................................148
1-8. بخش‌های دستگاه عصبی آدمی............................................................................................156
2-8. دستگاه عصبی خودمختار......................................................................................................158
3-8. سندرم سازش عمومی...........................................................................................................161
فهرست جدول‌ها
1-1. الگوی اصلی تغییر رفتار.......................................................................................................... 32
2-1. هزینه‌های کلی مراقبت‌های بهداشتی با درصد تولید ناخالص ملی در کشورهای توسعه‌یافته..........45
3-1. عوامل مؤثر در مکانیزیم دروازه‌ای.........................................................................................65
4-1. اثربخشی روش‌های تنش‌زدایی...............................................................................................86
پیشگفتار نویسنده (آنتونی جی. کُرتیس)
این متن به‌طور عمده از قسمت‌های روانشناسی سلامتِ برنامه‌های درسی NEAB و OCR اقتباس شده است. در این زمینه از مشورت‌های آزمون‌گیرندگان ارشد و اصلی بهره‌مند شده‌ایم.
بخش‌های خاص مرتبط با NEAB
در این برنامۀ درسی، روانشناسی سلامت، به خوبی معرفی و براساس این متن با توجه به این برنامه، طراحی شده است. عناوینی که در این برنامه آمده است، شامل سلامت و بیماری، جنبه‌های روانشناختی بیماری، سبک زندگی و سلامت، استرس و بیماری، روش‌های مقابله و ادارۀ استرس است. تمامی این موضوع‌ها، در این متن گردآوری شده است. در مورد به کارگیری نظریه‌های روانشناسی در تمرین روانشناسی سلامت، تاکید شده است تا دانشجویان بتوانند ارتباط بین نظریه‌ها، الگوها و تمرین روانشناسی سلامت را با رفتارهای سالم روزانه مشاهده کنند.
بخش‌های خاص مرتبط با OCR
روانشناسی سلامت در این بخش به‌طور نسبی محدودتر است. گرچه بسیاری از عنوان‌های فوق یا عنوان‌های مشابه آن که شامل مهارت‌های درونی نشأت گرفته از سلامت می‌شود مثل ارتباط بیمار-پزشک، پذیرش در برابر توصیه‌های پزشک، ارتقاء سلامت، درد و نحوۀ ادارۀ آن، استرس، سبک‌های زندگی، رفتار و استفاده یا سوءاستفاده از مواد مخدر را دربرمی‌گیرد.
تناسب با دانشجو
این متن همچنین نقش مهمی در حوزۀ مطالعاتی دانشجویان، جایی که روانشناسی سلامت به خوبی معرفی شده، ایفا خواهد کرد. نظریه‌ها، مفاهیم و تحقیقات ارائه شده در این متن برای دانشجویان دورۀ لیسانس نیز مناسب خواهد بود (بدون نادیده‌گرفتن دانشجویان سطح الف). این متن به عنوان بخشی تخصصی در نظر گرفته شده و نمونه‌هایی از روانشناسی سلامت جدید را ارایه نموده است. همچنین نمونه‌های جداگانه‌ای پیشنهاد نموده که با برنامه‌های رو به رشد ارتباط دارد.
پیشگفتار مترجم (ویرایش جدید)
از اولین چاپ ترجمه کتاب روانشناسی سلامت، تالیف آنتونی جی کرتیس، استاد دانشگاه بتاسپا، رئیس سابق گروه روانشناسی سطح الف و سردبیر مجله Psychology Review، بیش از 15 سال میگذرد. در طی این مدت تحولات بسیار زیادی در رشته روانشناسی سلامت در ایران صورت گرفته است. خوشبختانه چاپ این کتاب با راهاندازی این رشته در دانشگاه تهران همزمان بود. طی این مدت به دلیل استقبال زیاد دانشجویان برای تحصیل در این رشته، مراکز آموزش عالی متعددی، درصدد راهاندازی این شاخه از روانشناسی برآمدند؛ به گونهای که هم اکنون رشته روانشناسی سلامت، گسترش بسیار زیادی پیدا کرده و بسیاری از دانشگاههای دولتی و واحدهای دانشگاه آزاد و پیام نور در مقطع دکترای تخصصی، در این رشته دانشجو میپذیرند. تعداد زیادی از این دانشجویان فارغالتحصیل شده و به برکت حضور این عزیزان، انجمن روانشناسی سلامت طی سالهای قبل، در کنار سایر انجمنهای علمی و تخصصی در ایران راهاندازی شده است. طبیعی است در کنار این گسترش کمّی، فعالیت‌های پژوهشی هم در این حوزه علمی گسترش یافته و تعداد زیادی پژوهش در راستای روانشناسی سلامت انجام شده و چند مجله علمی هم در این زمینه منتشر می‌شود.
علیرغم نیاز جدی که جامعه به خدمات روانشناسی سلامت دارد، با وجود گسترش کمّی این رشته و جلب علاقهمندان زیاد، به نظر می‌رسد هنوز درک درستی از این شاخه علمی وجود ندارد و فارغالتحصیلان آن نقش اصلی خود را بهخوبی ایفا نکرده و نمیکنند. این آشفتگی در نقش، علل مختلفی دارد که از جمله آن میتوان به موارد زیر اشاره نمود: نداشتن برنامه آموزشی مناسب برای این دوره (که نیاز به تغییر اساسی در عناوین درسها و سرفصلها دارد)، نداشتن یا کمبود اساتید آشنا به این حوزه علمی، علیرغم گسترش بسیار زیادی که پیدا کرده است، عدم هماهنگی با مراجع ذیربط و عدم پذیرش فارغالتحصیلان این رشته با حوزه فعالیت اصلی یعنی شناسایی رفتارها و سبک‌های زندگی فردی که بر سلامت جسمی افراد تأثیر می‌گذارند، اقدامات پیشگیرانه از ابتلا به بیماری‌های جسمانی، شناسایی عوامل خطرزایی که با بیماریها مرتبط است، بهبود بخشیدن به نظام‌های مراقبت بهداشتی از طریق شناسایی تمرین‌های خوب و شکل دادن به افکار عمومی در جهت سلامت، اصلاح سبک زندگی و ارایه خدمات روانشناختی در مراکز بهداشتی و درمانی بعد از فارغ‌‌التحصیلی، عدم تعریف مشخص مرزهای صلاحیت تخصصی در سازمان نظام روانشناسی و مشاوره کشور، نیاز زیاد جامعه به خدمات روانشناختی به طور کلی و عدم تمایز بین تخصصهای مختلف روانشناختی و ... موجب شده فارغالتحصیلان این رشته تخصصی، بعد از اتمام تحصیل اقدام به همان خدماتی نمایند که سایر گرایشهای روانشناسی از جمله روان‌شناسان بالینی انجام میدهند. با بررسی ساده و اولیه میتوان دریافت، علیرغم نیاز جامعه به خدمات روان‌شناسان سلامت در حوزه تخصصی خود، ولی به دلیل عدم درک صحیح از این رشته تخصصی، تمام اقدامات انجام شده برای گسترش این رشته، نادیده گرفته شده و فارغالتحصیلان آن نقش اصلی خود را ایفا نمیکنند.
روانشناسی سلامت گرایش نسبتاً جدیدی در روانشناسی است که متاثر از الگوی زیستی، روانی، اجتماعی و معنوی به طیف سلامت- بیماری میپردازد و با به کارگیری اصول، مبانی، نظریه‌ها و روش‌های روانشناختی در زمینۀ سلامت به طیفی از پیامدهای مثبت کمک میکند که پایین آوردن فشار‌خون، مهار سطح کلسترول خون، ترک دخانیات، الکل و مواد، پیشگیری از ابتلا به بیماری کرونری قلب و دیابت، پیشگیری و مقابله با سرطان و ایدز و تعدیل رفتارهای ناسالم دیگر از جملۀ آنها است. به عبارت دیگر روانشناسی سلامت با به کارگیری یافتههای روانشناختی، در ارتقای سبک زندگی سالم، ارتقای سلامت و بهزیستی و پیشگیری از ابتلای به بیماری‌های جسمانی کمک میکند. بر این اساس این کتاب سعی در معرفی و شناخت بیشتر روانشناسی سلامت به دانشجویان عزیز و خوانندگان گرامی دارد.
در انتها وظیفۀ خود می‌دانم از آقای مهندس عباس میقانی مدیرعامل محترم مؤسسه انتشارات بعثت که با دلسوزی تمام، سعی در ارایه آثار ارزشمند به جامعه علمی دارند و آقای محسن میقانی که نمونه‌خوانی، مقابله و نظارت بر امور فنی چاپ کتاب را به عهده داشته‌اند، صمیمانه سپاسگزاری کنم.
علی فتحی‌آشتیانی
زمستان 1398
