مقدمه
از نقش و نگار در و ديوار شكسته آثار پديد است سناديد عجم را
(فرصت الدوله،1367، ص 29)
امروزه ما از ميراث گران بهايي پاسداري مي‌كنيم كه قرن‌ها در سينه‌ي مردمان قوم ايراني نهفته و محفوظ مانده است؛ همچون آتشي از ناي وجود پدران و مادران ما بر آمده و بر گوش جان ما برنشسته است. بي شك يكي از كهن‌ترين يادگارهاي تمدن و فرهنگ باستاني كره ي خاكي، در ادبيات شفاهي و مكتوب ايران ذخيره شده است. با آنكه اين گنجينه‌ي بزرگ و با ارزش هيچ گاه مكتوب نشده و ديگر نيز هيچ‌گاه به تمام مثبوت نخواهد شد، همين مقدار كه تا كنون بر ما هويداست، عظمت اين ميراث كهن را بيان مي‌دارد و به قول عطار از دل اگر بر آيد، در آسمان نگنجد.
تمام لالايي ها و زمزمه هاي مادران رنج كشيده‌ي اين ديار كه از گذشته‌ها حكايت مي‌كند، هر نقش آن و هر بند آن راه به جايي و افسانه‌ايي دارد، بسي خيره كننده است نجواهاي شبانه‌ي لالايي مادران و آواهاي بازي كودكانه كه از پس هزاره‌ها به گوش ما مي‌رسد و امروزه با خوانش دوباره در مي‌يابيم كه آموزه‌هاي مردمان ديار ما از اعماق تاريخ داراي چه بار فرهنگي سترگي بوده است؛ نقش اين آموزه‌ها هيچ گاه كم رنگ نشده‌اند به طوري كه اكنون نيز ما بدنبال پرورش كودكان و نوجواناني صالح و فرهيخته هستيم كه پندار و رفتاري نيك داشته باشند؛ چرا كه خود ما نيز پرورش يافتگان اين مكتب خانه بوده‌ايم و اين آتشي كه هيچ گاه نمي ميرد در دل ماست.
در طول قرن اخير كه فعاليت‌هاي ادبي در ايران سمت و سويي مشخص يافته، و براي ادبيات، تاريخ و تاريخچه نگاشته شده، از نگارش ادبيات كودك و نوجوان غفلت ورزيده اند ولي اين بدان معني نيست كه ايرانيان در عهد باستان از كودك و نوجوان و ادبيات فراخور سن آنان دور مانده يا بي توجهي كرده باشند.
ادبيات كودك و نوجوان در ايران از گذشته تا كنون شامل سه بخش بوده است: 1- سرگرمي 2- آموزشي 3- اندرزي.
بدين معني كه آموزه هاي اندرزي سرگرم كننده و پر كشش بودند آن گونه كه مخاطب نوجوان و كودك را جذب كند. از سوي ديگر، «اندرز» ريشه اي ترين و مهم ترين بخش از كل ادبيات كودك و نوجوان را در ايران تشكيل مي دهد. چرا كه طبقات مختلف ايراني، اعم از مياني، فرو دست و اشراف به دنبال پرورش شهرونداني آرمان گرا و هنجار پذير بوده اند. حتي در دوران سامانه ي آموزشي مكتب خانه اي نيز متون اندرزي مهم ترين مواد آموزشي بودند، به همين خاطر شاعراني هم چون سعدي، عطار، نظامي، جامي و ... كه شاعراني اندرز گو بوده اند، كلامشان تا قرن‌هاي متوالي تاثير خود را از دست نداده اند و گاه به چهره‌هاي جهاني نيز تبديل شدند.
عظمت غناي فرهنگ سرزمين ايران چنان است كه هر محققي چه ايراني و چه غير، ناچار در برابر آن سر تعظيم فرود مي آورد. همه بر تاثير داستان هزار و يكشب و بيدپاي و... بر ادبيات كل جهان اذعان دارند؛ اين در حالي است كه در مورد تأثیر و ارزش پندها بعضی از نویسندگان مغرب زمین مانند استاندال و مترلینگ اعتقاد به عدم تأثیر آن ها در رفتار انسانی دارند و برخی نیز مانند نیچه پندها را بسیار موثر ولی زیان بخش می دانند و گروهی نیز نظیر هربرت اسپنسر معتقدند اوامر اخلاقی ریشه و منشأ دینی دارند و با گذشت زمان قدرت خود را از دست می‌دهند. (ثروتیان، 2535: 29)
در دوران باستان، تأکید دین زرتشت بر سنت شفاهی یکی از عوامل عدم تدوین این گونه آثار به خط پهلوی بود. موبدان با تأکید بر زنده بودن بیان شفاهی و میزان تأثیر بیشتر آن بر مخاطب از کتابت آن خودداری می‌کردند، کوتاهی جملات و تکرار اسم‌ها و فعل‌ها در جملات اندرزی به شکلي غیر محسوس آن‌ها را به حریم شعر نزدیک‌تر می‌کرد و در نتیجه حفظ آن را آسان‌تر می‌نمود، از سوی دیگر عدم فرصت آموزش خط برای عموم در سیستم طبقاتی خاص ساسانیان از جمله دلایل ضعف ایرانیان در کتابت این گونه آثار بود.
ثبت تاريخچه اي براي ادبيات كودك و نوجوان در ايران، كاري جديد است. قبل از تلاش آقاي محمد هادي محمدي، زهره ي قاييني و همكاران ديگرشان، مرجعي قابل توجه در اين زمينه وجود نداشت. اين گروه با تلاش و گرد آوري آثار شفاهي و مكتوب در طول بيش از يك دهه توانستند يك مجموعه ي هفت جلدي در سال 1380 انتشار دهند. پیش از این آن چه در ايران نوشته شده، اشارات پراكنده در مورد تاريخ ادبيات كودك و نوجوان و گاه نيز در قالب تاريخ مدارس ايران، تاريخ تعليم و تربيت، تاريخ مكتب خانه‌ها و... بوده است.
خوشبختانه در سال‌های اخير، همايش‌هاو مقاله‌ها و نوشته‌هايي كه موضوع آن‌ها كودك و نوجوان است، در ايران رو به فزوني گذاشته و اين عرصه در ميان ادبيات ايران جايي مشخص براي خود دارد. امروزه حتي حيطه ي كار شاعران و نويسندگان كودك از بزرگسال جداست و هنوز برخي از آثار منتشر شده در داستان، رمان و شعر كودك و نوجوان، ريشه در ادبيات شفاهي و مكتوب قرن‌هاي گذشته دارد كه با پردازش و نگارشي نو ارائه مي گردد.
كودك و نوجوان ايراني در اين چند دهه ي پس از پيروزي انقلاب اسلامي، هيچ گاه رها نبوده و در هر گروه سني و با هر علايقي، منابع درخور و متناسب براي مطالعه داشته است. اگرچه به نظر مي رسد با پيشرفت زندگي شهري و صنعتي، بازي ها و ترانه هاي دسته جمعي و آواهاي آييني كم كم رو به فراموشي مي رود.
در اين مجموعه كوشيده‌ايم در قالب هفت فصل، تاريخچه‌اي بسيار مختصر از تاریخ ادبیات کودک و نوجوان در ایران ارائه دهيم، اگرچه این مجموعه بيانگر همه‌ي تاريخ تحول و سير تكامل ادبيات كودك و نوجوان در ايران نيست ولي به طور اجمال براي دانشجويان و محققان در اين عرصه مي‌تواند سودمند و قابل استفاده باشد.
آسیه ذبیح‌نیا عمران، حسين برد خوني
تابستان 93
فهرست مطالب
فصل1: ادبيات كودك و نوجوان در ايران باستان 1
ادبيات شفاهي كودك و نوجوان 6
دوره‌های شکل گیری افسانه‌ها و عوامل اثر گذار بر تکامل آن 26
الف. افسانه‌های عامیانه 28
ب. افسانه‌های جدید 42
شكل‌گيري نهاد آموزش و پرورش در ايران زمين 42
جايگاه حکایت‌ها در ادبيات كودك و نوجوان 47
پیشینه‌ی ادبیات اندرزی(تعليمي) در ايران 49
تاريخچه ي اندرزنامه نويسي در ايران 54
سياست نامه ها 57
مضمون اندرزنامه‌ها 58
تاثير ادبيات اندرزي 59
آثار اندرزي و تعليمي 60
اوستا(اوستا قدیمی‌ترین سند ادبیات شفاهی) 66
فصل2: ادبيات كودك و نوجوان پس از اسلام (تا قرن پنجم) 79
شکل گیری آموزش و پرورش اسلامی کودک و نوجوان 81
مروري بر آثار و دانشمندان دوره ی اسلامي و نظرات آن‌ها در زمینه ی کودک و نوجوان 83
آثار برجسته ی دوران اسلامی برای کودک و نوجوان 87
فصل3: ادبيات كودك و نوجوان از قرن پنجم تا قرن نهم هجري 93
متفكران ادبيات كودك و نوجوان قبل از هجوم مغول ومعرفي آثار آن ها 95
حمله‌ی مغول 102
آثار برجسته در زمینه ی ادبیات کودک و نوجوان پس از حمله‌ي مغول 103
فصل4: ادبيات كودك و نوجوان از قرن نهم تا انقلاب مشروطه 115
قصه‌گويان و نقالان 120
ادبيات عاميانه 122
افسانه‌ها و قصه‌هاي عاشقانه 129
فصل5: ادبيات كودك و نوجوان پس از انقلاب مشروطه 139
افسانه‌هاي عاميانه در دوران مشروطه 144
ايجاد ادبيات نو برای كودك و نوجوان 146
دگرگوني در زبان ادبيات داستاني كودك و نوجوان 150
متون ادبي كودك و نوجوان در دوران مشروطه 152
ترجمه‌ي رمان‌هاي خارجي 154
پيدايش رمان نوجوانان 155
نخستين كتاب‌هاي درسي فارسي 161
ريشه‌هاي شعر كودك و نوجوان 163
شاعران شعر كودك و نوجوان در دوره مشروطه 165
فصل6: ادبيات كودك و نوجوان قبل از پيروزي انقلاب اسلامي ایران 177
نشریه‌های ويژه‌ي کودکان 183
نويسندگان و شاعران تاثير گذار ادبيات كودك و نوجوان در نيمه ي اول قرن چهاردهم 184
ادبيات تعليمي و اندرزي در قرن معاصر 197
فصل7: ادبيات كودك و نوجوان پس از پيروزي انقلاب اسلامي ایران 201
شعر کودک و نوجوان پس از انقلاب اسلامی 207
قالب‌های رایج شعر کودک و نوجوان 210
مضامين شعر كودك و نوجوان پس از انقلاب اسلامي 211
ادبیات داستانی کودک و نوجوان پس از انقلاب اسلامی 223
نویسندگان ادبیات کودک و نوجوان 226
منابع 243
