مقدمه
با مطالعة تاريخي در احوالات كودكان و نوجوانان در سر تا سر جهان، اين حقيقت هويدا خواهد شد كه اكنون به اين بخش از افراد جامعه بيش از هر زماني ديگر اهميت داده مي‌شود. علاوه بر مواد درسي و ادبي كه در همه‌ي كشورها براي اين رده‌ي سني توليد مي‌شود، آثار بي‌شماري نيز به بحث پيرامون ماهيت كودكي مي‌پردازند. امروز ما با كمك تحقيقات وسيع روانشناسي و جامعه‌شناسي، به دنبال آن هستيم كه مرز ميان كودكي و نوجواني با بزرگسالي به درستي تعريف شود، نيازها و انگيزش‌هاي دوران كودكي مورد مطالعه قرار گيرد، اشتراكات كودكان جهان و اختلافات اقوام مختلف شناسايي شود، حقوق و جايگاه كودك و نوجوان محترم شمرده شود و در نهايت كودكان و نوجوانان به عنوان بخشي از جامعه‌ي بشري، جايگاه واقعي خود را بدست آورند.
آنچه دنياي متمدن امروز ما را از گذشتگانمان متمايز مي‌سازد، وجود يا فقدان منابع در اختيار كودك و نوجوان نيست؛ چرا كه با كمك اسناد و مدارك تاريخي مي‌توان اين نكته را اثبات كرد كه حتي در گذشتة بسيار دور منابعي براي مطالعه‌ي كودكان وجود داشته است؛ هم در شرق و هم در غرب لالايي، موسيقي، افسانه‌ها، قصه‌ها و آموزه‌هايي بوده كه گاه در اختيار اشراف و گاه در اختيار عوام بوده است؛ ولي آنچه ما را از اجداد انديشمندمان متمايز مي‌كند، شناخت و دركي است كه ما از مراحل رشد بشر داريم و آگاهي از نيازها و علايق بشر از بدو تولد تا انتهاي زندگي است؛ همچنين وجه ديگر اين تمايز، تلاش در جهت بار آوردن كودكاني فيلسوف و متفكر است.
در مبحث «كودك فيلسوف» تلاش در جهت رسيدن به سطحي از دانش است تا موادي براي كودكان و نوجوانان توليد شود كه ذهن كودكان را به سمت پرسشگري و تفكر خلاق سوق دهد. اگرچه اين بحث در سير تاريخي ادبيات ايران تازه نيست و حتي در متون ادبي ايران باستان نمونه‌هايي پيشرفته از آن مي‌توان به‌دست آورد، ولي اين بار به‌صورت علمي و بر پايه‌ي تحقيقات روانشناسي و جامعه شناسي و با كمك علم حقوق، در سطح بين‌المللي به يك جمع‌بندي جامع خواهيم رسيد.
به نظر مي‌رسد براي يك دانشجوي رشتة ادبيات كودك، آگاهي از پاره‌اي از اين مفاهيم و مباحث ضروري است؛ لذا در اين جستار بطور بسيار مختصر، سعي بر آن شده است تا دوران كودكي و نوجواني از منظر اخلاق، حقوق، روانشناسي و جامعه‌شناسي مورد كنكاش واقع شود و ماحصل اين مباحث دانشجويان را بسوي فلسفة كودكي رهنمون سازد.
شواهد تاريخي ثابت مي‌كند كه ايرانيان با داشتن سابقه‌ي ديرينه‌ي فرهنگي به قدمت تاريخ و صاحب ادبياتي غني از آن دست مردماني بوده‌اند كه بر تعليم و تربيت درست كودكان تأكيدي ويژه داشته‌اند و اين مسئله به رويه‌اي فرهنگي نزد اين ملت كهنسال بدل شده است.
پژوهش حاضر در شش فصل تنظیم شده است که شامل مباحث ذیل است: فصل اول آن به کودک در اسلام اختصاص دارد؛ در فصل دوم حقوق کودکان مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته و فصل سوم آن به کودک و اخلاق پرداخته است؛ در فصل چهارم از نظریه‌های روانشناسی در مورد کودک بحث شده است؛ فصل پنجم نقش کودک و دوران کودکی را در متون ادبی نشان می‌دهد و سرانجام در فصل ششم به فلسفة کودکی و کودک فیلسوف پرداخته شده است.
آسیه ذبیح‌نیا عمران، اکرم السادات ذوالفقاری
تابستان 93
فهرست مطالب
فصل1: كودك در اسلام 1
ديدگاه كلي اسلام به كودك 4
آراي تربيتي غزالي 28
آراي تربيتي عنصرالمعالي كيكاووس 31
خلاصه‌ي فصل 34
فصل2: حقوق كودك 35
نیازهای اساسی کودکان 37
اسلام و سفارش به رعایت حقوق کودکان 39
حقوق موقت 52
حقوق کیفری 56
حقوق کودک در ایران 57
حقوق کودک مسلمان از منظر بین‌المللی 60
كنوانسيون حقوق كودك و نوجوان 60
خلاصه‌ی فصل 76
فصل3: كودك و اخلاق 77
برخی عوامل مؤثر در تربیت اخلاقی کودکان 86
نظرية يادگيري اجتماعي و رشد اخلاق 90
نظريه‌ي شناختی پياژه و رشد قضاوت اخلاقي 91
نظریه اخلاقی كُلبرگ 92
مراحل ششگانه رشد اخلاقی در نظریه کلبرگ 92
خلاصه‌ی فصل 95
فصل4: كودك از ديدگاه روانشناسان 97
مراحل عمومی رشد و نمو کودک 100
ویژگی‌های اساسی مراحل رشد از نظر پیاژه 108
مراحل رشد از نظر اريكسون 109
مراحل رشد از نظر فرويد 113
رشد اجتماعی کودک 115
مراحل رشد از ديدگاه اسلام 119
تعریف و درجات رشد از نظر قرآن 119
خلاصه فصل 122
فصل5: كودك و دوران كودكي در متون ادبي 123
برخي نكات مشترك در بين شاعران نسبت به كودك و دوران كودكي 127
جايگاه كودك در داستان‌هاي شاهنامه‌ي فردوسي 130
كودك و دوران كودكي در اشعار خاقاني 136
كودك و دوران كودكي در اشعار حكيم سنايي 137
كودك و دوران كودكي از نظر مولانا جلال الدين محمد بلخي 142
بازي ها و شادي ها 145
كودك و دوران كودكي در آثار نظامي گنجوي 153
كودك و دوران كودكي در آرا و انديشه ي سعدي 160
كودك و دوران كودكي در آثار عبدالرحمان جامي 163
كودك و دوران كودكي در آثار صائب تبريزي 165
كودك و دوران كودكي در آثار ايرج ميرزا 167
اضطراب ها و نگرا ني هاي دوران كودكي 167
درس و مدرسه و مسايل آموزشي 168
آموزه‌هاي شهروندي 169
تعامل مادر و كودك 169
پروين اعتصامي 169
كودك و دوران كودكي در آثار شهريار 170
خلاصه‌ی فصل 173
فصل6: كودك فيلسوف 175
آموزش پرسشگری فلسفی به کودکان 176
شرح و تفسیر چند اصطلاح 179
کودک فیلسوف 180
آثار مطرح در مورد فلسفه برای کودکان 181
خلاصه‌ی فصل 190
منابع 191
