مقدمه
پی افکندم از نظم کاخی بلند که از باد و باران نیابد گزند
وقتی فردوسی و دیگران با تلاش خود، سعی در حفظ زبان فارسی از گزند تهاجمات بیگانه داشتند، کاری بس بزرگ و ستودنی انجام دادند و دامنه تاثیر آن پس از هزار سال هنوز برای ما ملموس و قابل درک است. این نهال در قرون میانه به همت بزرگان ادبیات کلاسیک تبدیل به درختی برومند و تناور شد، چنانکه از هر گزندی در امان بود:
درختی که اکنون گرفته ست پای به نیروی مردی درآید ز جای
آنچه مسلم است، تهاجم و هجمه‌ای است که امروز زبان فارسی را در بر گرفته و اگر اغراق‌آمیز نباشد، می‌توان گفت به مراتب سخت‌تر از روزگار فردوسی است. اگر تساهل کنیم، در سده‌های بعد ارتباط شاخ و برگ این درخت تناور با ریشه خشکیده خواهد شد و در آثار مکتوب ما، جز الفاظی نامأنوس و بی‌ربط چیزی بر جای نخواهد ماند:
چه جای گل! که درخت کهن ز ریشه بسوخت از این سموم نفس‌کُش که در جوانه گرفت
به نظر می‌رسد امروزه بسنده‌کردن به خوانش مجدد و ترغیب کودکان به بازخوانی متون کهن، در جهت نگهداری و نگهبانی از میراث کهن، اگرچه پسندیده است، ولی کافی نیست؛ یکی از کارهای شایسته که می‌تواند ربط و بست ادبیات نو را با ادبیات کلاسیک حفظ کند، مقولة «بازآفرینی» و «بازنویسی» است؛ بازنویسی و بازآفرینی یکی از شیوه‌های تولید در ادبیّات و به‌ویژه در ادبیات کودک و نوجوان است. بازنویسی و بازآفرینی از روی متن‌های مهمّ تاریخی و آثار زیبای نثر و نظم فارسی صورت می‌گیرد که همگی از حیث محتوا ارزشمندند.
زبان و ادبیّات فارسی به دلیل غنای محتوایی و زیبایی صوری و زبانی، گنجینة ارزشمند و ذخیره‌‌ای بی‌پایان است. ادبیّات فارسی با نمونه‌های ارزشمند از آثار حماسی و پهلوانی، عرفانی و دینی، داستان‌های عاشقانه و ادبیّات غنایی و افسانه‌های عامیانه و پریان، منابعی پر‌بار برای بازبینی، آفرینش‌گری و بازآفریدن در اختیار دارد. بنابر‌این ادبیّات معاصر به میزان زیادی وام‌دار پیشینه‌ی غنی و سرشار خود است؛ زیرا نویسندگان با آگاهی از متون کهن می‌توانند به بازنویسی و بازآفرینی این متون برای کودکان و نوجوانان بپردازند. ضمن این‌که این مقوله، خود ادامة سنت ادبی است که نویسندگان امروز از استادان ادبیات کلاسیک همچون فردوسی، عطار، مولوی، نظامی، سعدی و دیگران فرا گرفته‌اند. همة این بزرگان در زمان‌های خود برای حفظ و حراست از زبان فارسی، و به دنبال نوجویی و نو‌گویی، به آفرینش مجدد و نوشتن مجدد متون کهن‌تر دست زده‌اند. اگر بخواهیم کارکردهای بازنویسی و بازآفرینی را عمیق‌تر مورد بررسی قرار دهیم، این مولفه‌ها در اولویت هستند:
• ارتباط منطقی با آثار گذشته
• قابل دسترس‌بودن برای همة سنین خوانندگان
• نوگرایی و ارضای روحیة نوجویی
• سازگاری با زندگی مدرن امروز
• ایجاد رغبت و انگیزه برای خوانش دوبارة متون کلاسیک
• جلوگیری از فنا‌پذیری آثار گذشته
در مورد متون دینی و قرآنی نیز به همین نحو، بازآفرینی و بازگویی و ساده گویی، سبب پیوند عمیق این آموزه‌ها با کودکان خردسال و نهادینه‌شدن دستورات دینی در قالبی جذاب و کودک فهم خواهد شد.
در میان هجمه‌های سایت‌های اینترنتی و انبوه انیمیشن های اساطیر خارجی، جذب دانش‌آموزان و کودکان و حتی گاه دانشجویان کشورمان، به شنیدن قصه‌های کهن ایرانی و ایجاد رغبت، کاری فردوسی وار خواهد بود؛ در این میان، رسالت نویسندگان حوزة ادبیات کودک و نوجوان به مراتب بیش از دیگران است.
بازنویسی متن‌های کهن فارسی، از جمله متن‌هایی که شامل داستان‌های عبرت آمیز، سرگذشت بزرگان، امیران، پهلوانان و شاهان کشور ماست به کودکان و نوجوانان ایرانی این امکان را می‌دهد که از سوابق ادبی کشور خود آگاهی یابند و با استفاده از گنجینة گرانقدر شاهکارهای ادبی در سخن‌گفتن و نوشتن استوار باشند؛ مقصود این نیست که از شیوه نگارش پیشینیان پیروی کنند و به سبک کهن بنویسند یا سخن بگویند بلکه باید از آن نوشته‌ها مایه گیرند و در راه استوار نویسی از آن ها بهره ور شوند.
هدف از تدوین متن حاضر، این است تا بتواند بررسی درستی از مجموعه آثار بازنویسی و بازآفرینی ارائه دهد. البتّه این سخن بدان معنا نیست که همه دشواری‌ها حل شده است و تمام گره‌ها را گشوده‌ایم، بلکه این نوشته زمینه بحث‌های محتوایی و انتقادی را آماده خواهد کرد. امید داریم، زمینه جستجوهای تازه برای پژوهندگان آماده شده باشد تا شاید با دستیابی به مآخذ جدید راه به جایی ببرند.
آنچه نوشتن این کتاب را ضرورت می‌بخشد اهمیّت انتقال میراث ادبی کهن به کودکان است که نویسندگان متن ِحاضر می‌کوشند تا با استفاده از روش تحلیل محتوا به بررسی و تحلیل عناصر داستانی چندین اثر از آثار بازنویسی و باز آفرینی شده بپردازند تا ضمن نشان‌دادن نقاط ضعف و قوّت این آثار، جایگاه آن‌ها را در ادبیّات معاصر بیان کنند، همچنین به اهداف کلّی بازنویسی و بازآفرینی شده و اصول و قواعد کلی آن نیز پرداخته شود. در پایان نیز چند اثر بازنویسی و بازآفرینی به همراه معرفی چند شخصیت برجسته در این زمینه مورد بررسی، تحلیل و نقد قرار گرفته است.
آسیه ذبیح‌نیا عمران، حسين بردخوني
تابستان 93
فهرست مطالب
فصل1: ادبيات كودك و نوجوان 1
کتاب کودک و نوجوان 13
نوشتن برای کودک و نوجوان 17
مصداق و مفهوم ادبيات کودک و نوجوان 25
کارکردهای درونی ادبیات کودک و آثار کودکان 30
اهداف ادبيات کودک و نوجوان 32
قلمرو ادبيات کودک و نوجوان 35
تأثیر ادبيات در زندگی کودکان و نوجوانان 37
انواع ادبيات کودک و نوجوان 40
نوشته‌های غيرداستانی 41
فصل2: بازآفريني 45
بازآفرینی در ادبیات کودک و نوجوان 46
فصل3: بازنويسي 59
بازنویسی در ادبیات کودک و نوجوان 60
اهداف کلّی بازنویسی در ادبیّات کودکان و نوجوانان 63
بازنگری(بازسازی یا بازپرداخت) 64
اصول و قواعد کلّی بازنویسی 65
شیوه‌های بازنویسی 70
سبک های بازنویسی 73
ابعاد نگارش آثار هنری 75
نمونه‌هایی از بازآفرینی و بازنویسی 78
بازآفرینی متون کهن 106
فصل4: معرفي چند شخصيت در بازآفريني و بازنويسي 117
ذبیح بهروز 123
زهرا کیا (خانلری) 126
بازنوشته‌ی شاهنامه 129
بازنویسی غمنامه‌ی سیاوش 130
احسان یار شاطر 132
مهدی آذر یزدی 137
آثار آذر یزدی 138
قصّه های تازه ازکتاب های کهن 140
آثار بدون امضا 141
ویژگی‌های بازنویسی آذر یزدی از داستان «بازرگان و طوطی»(شگرد تحلیل بازنویسی) 143
بررسی ویژگی‌های فکری و محتوایی بازنویسی آذر از داستان «طوطی و بازرگان» 150
بررسی ویژگی های بازنویسی آذر در بُعد حوادث داستانی 152
بررسی ویژگی‌های بازنویسی آذر‌يزدي در‌زمینه عناصر داستان 156
بازنوشته ای از قصّه های قرآن کریم 164
محمود مشرف تهرانی (م. آزاد) 165
ادبیّات کودکان 166
فریده فرجام 167
هوشنگ گلشیری 168
بهرام بیضایی 174
شمس الملوک مصاحب 177
شکوه قاسم نیا 179
منابع 183
