آشنايي با نويسندگان
حميدرضا کمالان، تحصيلات کارشناسي را در رشته مهندسي عمران- عمران در دانشگاه علم و صنعت ايران؛ و مقاطع کارشناسي ارشد و دکتري را در دانشگاه صنعتي خواجه نصيرالدين طوسي به ترتيب در رشته‌هاي مهندسي عمران- محيط زيست و مهندسي عمران- آب به اتمام رسانيد. سپس به‌عنوان استاديار در رشته مهندسي عمران به دانشگاه آزاد اسلامي- واحد پرديس پيوست. از جمله فعاليت‌هاي کاربردي او مي‌توان همکاري با پنج پروژه بانک جهاني را در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا و همچنین جنوب آسیا نام برد. از دیگر تجربیات ارزنده ایشان همکاری با پروژه ای در دفتر عمران سازمان ملل متحد؛ و مديريت گروه مهندسي عمران دانشگاه آزاد اسلامي- واحد پرديس می‌باشد. از جمله تاليفات او به جز نوشتن اين کتاب می‌توان به کتاب مروری بر مبانی پایه مکانیک سیالات، نه مقاله نمايه شده ISI، چهار مقاله علمي پژوهشي، و پانزده مقاله ارائه شده در کنفرانس‌هاي ملي و بين‌المللي اشاره نمود.
برای نغمه مهر،
خانم مهندس نغمه کمالان،
خواهرم!
آشنایی با نویسندگان
حسین نقی پور منصور تحصیلات کارشناسی را در رشته مدیریت صنعتی از دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز، کارشناسی ارشد را در رشته MBA از دانشکده مدیریت و حسابداری دانشگاه پیام نور تهران و مقطع دکتری را در رشته مدیریت مالی از دانشگاه تهران به اتمام رسانید و همزمان بصورت مشاور در بخش دولتی و خصوصی فعالیت داشته و در راستای توانمندسازی در مدیریت پروژه‌های بین‌المللی به‌عنوان مدیر عامل مهندسین مشاور مدیریت پروژه‌های بین‌الملل برنا مشغول به فعالیت می‌باشد. از جمله فعالیت‌های مهم کاریردی ایشان، همکاری با چهار پروژه ملی و هشت پروژه بین‌المللی با همکاری و مشارکت بانک جهانی در ایران را می‌توان نام برد.
تقدیم به همسرعزیزم معصومه اجلال نوبریان
و دختران عزیزم یاسمین و آذین نقی پور منصور
پيش‌گفتار
ایران از جمله موسسین و سهام داران بانک جهانی، نقش به سزایی در ایجاد این بانک توسعه‌ای که مهترین نهاد مالی-توسعه‌ای در جهان محسوب می شود؛ داشته است. اما روند استفاده از تسهیلات این بانک در ایران متاسفانه مناسب نبوده است.
از آنجا که ورود پروژه‌های بانک جهانی در هر کشوری نه تنها تسهیلات مالی و فنی از سوی بانک جهانی را به ارمغان می‌آورد، سایر سرمایه‌گذاران بین‌المللی نیز بستر مناسبی را برای سرمایه‌گذاری در آن کشور خواهند یافت و رونق سرمایه گذاری و انتقال فن‌آوری در آن کشور مشهود خواهد بود.
بدين سبب نویسندگان بر آن شدند تا مجموعه حاضر را فراهم آورند تا ضمن بررسی روند مدیریت پروژه های بانک جهانی و مقررات و نیازهای مربوطه؛ مشکلات تحلیل شده و راهکارهای مرتفع نمودن آنها ارائه گردند.
در نوشتن اين مجموعه تأکيد بر آن است تا از ضوابط بانک جهانی و ایران، تفاهم نامه‌ها، تجربیات مستقیم در پروژه‌های بانک جهانی در ایران و مشورت با دست اندرکاران پروژه‌های بانک جهانی در ایران استفاده شود و مطالب حتی‌المکان مستند بر تجربیات واقعی باشد.
حميدرضا کمالان، حسین نقی پور منصور
زمستان 92
پيش درآمد
بانک جهاني مهمترين سازمان مالي بين‌المللي است که در خصوص تأمين و توسعه اقتصادي ممالک در حال رشد جهان فعاليت دارد. اين بانک در ژوئيه 1944 ميلادي در کنفرانس شهر «برتون وودز» ايالت نيوهمشاير آمريکا تأسيس گرديد. اساسنامه بانک جهاني به 44 کشور شرکت کننده در کنفرانس ارائه شد که ايران نيز يکي از 44 کشور شرکت کننده در کنفرانس بود. و در 27 دسامبر 1945 نمايندگان 28 کشور در واشنگتن آن را امضاء و به مورد اجرا گذاشتند و پس از آن به تدريج همه ممالکي که در کنفرانس «برتون وودز» شرکت داشتند، (به استثناي اتحاد جماهير شوروي سابق) عضويت بانک را پذيرفتند. بانک جهاني از 25 ژوئيه سال 1946 رسماً فعاليت خود را آغاز کرد و نخستين وام‌هاي خود را در سال 1947 به منظور بازسازي خرابي‌هاي ناشي از جنگ جهاني دوم به کشورهاي اروپايي اعطاء نمود.
بانک جهاني يک «بانک» به معني معمولي کلمه نيست، بلکه يعني از نهادهاي ويژه کار سازمان ملل متحد بوده و مرکب از 184 کشور عضو است. اين کشورها مشترکاً در مورد چگونگي تأمين وجه براي موسسه و چگونگي خرج شدن پول آن، مسئول مي‌باشند. بانک جهاني همراه با جامعه توسعه که تلاش‌هايشان معطوف به دستيابي اهداف توسعه هزاره است، مورد تأکيد کشورهاي عضو سازمان ملل در سال 2000 قرار گرفته و اهداف‌هاي سازمان‌ها متوجه کاهش قابل ملاحظه فقر مي‌باشد.
حدود 10500 کارشناس از کشورهاي مختلف جهان (195 کشور) در مقر سازمان بانک جهاني در واشنگتن دي سي يا در دفاتر اين سازمان در 109 کشور مشغول به فعاليت مي‌باشد.
سير تکويني بانک جهاني
بانک جهاني يکي از سازمان‌هاي فعال و گسترده بين المللي است که از نظر تشکيلاتي، در زير مجموعه کميسيون اقتصادي- اجتماعي سازمان ملل متحد قرار داشته و از جمله سازمان‌هاي تخصصي اين کميسيون محسوب مي‌گردد.
بانک جهاني در سال‌هاي پاياني جنگ جهاني دوم (1944) و به منظور بازسازي خرابي‌هاي ناشي از جنگ در اروپا در قلب سازماني صندوق بين‌المللي ترميم و توسعه (IBRD) متولد گرديد. در سال 1964 واشنگتن به‌عنوان مقر دائمي اين بانک انتخاب شد و اولين اقدام بانک در همان سال اعطاي وامي به مبلغ 250 ميليون دلار به فرانسه بود.
دامنه فعاليت بانک جهاني به سرعت گسترش يافت و حوزه عمل آن در بازسازي اروپا مبدل به کمک به توسعه اقتصادي و اجتماعي کشورهاي در حال توسعه و عقب مانده شده است و اولين وام آسيايي اين بانک نيز به مبلغ 34 ميليون دلار در سال 1949 به هندوستان اعطا شد دولت ايران نيز در دسامبر سال 1945 مطابق با سال 1324 به عضويت بانک جهاني درآمده و هم‌اکنون نيز يکي از سهامداران آن مي‌باشد.
همانطوري که گفته شد بانک جهاني داراي 184 کشور عضو است و امروزه در بيش از 100 کشور جهان فعاليت دارد و بزرگترين سازمان بين‌المللي تأمين کننده وام و خدمات مشاوره‌اي به کشورهاي در حال توسعه و عقب مانده مي‌باشد.
از ديدگاه کلان اقتصادي، بانک جهاني و سازمان تجارت جهاني را مي‌توان نهادهايي مکمل، در بستر اقتصادي و تجارت جهاني، نظارت و هدايت جريان‌هاي تجاري بين‌المللي را عهده‌دار است و بانک جهاني و صندوق بين‌المللي پول نظارت و هدايت جريان‌هاي مالي و پولي را در اقتصاد جهاني به‌عهده دارند.
البته بانک جهاني در فعاليت‌هاي جاري خود، کاملاً بر اساس معيارهاي اقتصادي و بانکي عمل مي‌کند و در منشور آن سريحاً هر نوع مداخله و شرط‌گذاري سياسي و غيره ممنوع شده است.
سال‌هاي طلايي رشد و گسترش بانک جهاني از اواخر دهه 1960 تا اوايل دهه 1980 بود، رياست بانک در اين دوره بر عهده مک نامارا بود، حجم وام‌هاي ساليانه اين بانک از يک ميليارد دلار به 13 ميليارد دلار رسيد. شمار کارکنان آن چهار برابر و بودجه هزينه‌هاي اداري سه و نيم برابر شد. مک نامارا به حکم آقاي اوزي رتبرگ خزانه‌‌دار وقت امريکا، موفق مي‌شود از بازارهاي مختلف، سرمايه نزديک به 100 ميليارد دلار وام بگيرد. در زمان رياست مک نامارا، نظريه غالب در بانک جهاني، نظريه رشد بود. بر اساس اين نظريه، رشد اقتصادي برابر با پيشرفت بود که سپس توسعه و سرانجام به خوشبختي براي همگان مي‌رسيد.
در سال 1973، نخستين موج‌هاي مخالف با اين نظريه توسط نظريه پردازان کلوب رم با مضمون «رشد بي حد سياره را نابود مي‌کند» پديدار شد. پس از اين بانک جهاني با بهره‌گيري از اين نظرات تلاش خود را براي توسعه تلفيقي به کار بست. به عبارت ديگر، از اواسط دهه هفتاد، سياست‌هاي بانک جهاني تنها رشد توليد ناخالص داخلي يک کشور را در نظر نداشت. بلکه نتايج اين رشد را در رابطه با ديگر بخش‌هاي اقتصادي جامعه نيز مورد بررسي قرار مي‌داد.
از اواخر دهه هفتاد مجدداً موجي از مخالفت‌ها و انتقادات نظري نسبت به سياست‌هاي بانک جهاني آغاز شد که از آن جمله گزارش‌هاي پژوهشگراني بود که رياست آنان را گروه هارلم برانتلند و سپس ويلي برانت به عهده داشتند. اين انتقادها متوجه جنبه اقتصادي صرف سياست‌هاي بانک جهاني مي‌شد و خواستار توجه بانک جهاني به شاخص‌هاي غير اقتصادي مانند آموزش و پرورش، بهداشت، احترام به حقوق فردي و بشر بود و از بانک انتقاد مي‌کرد که به اين شاخص‌ها توجه نمي‌کند. بانک جهاني در دهه هشتاد، بار ديگر به اين انتقادات واکنش نشان داد و با تجديد نظر در سياست‌هاي خود نظر به نياز به توسعه انساني را ارئه داد. از اواخر دهه هشتاد، مرحله جديدي از اعتراض به سايست‌هاي بانک جهاني پديدار شد. جنبش سبزها که به تدريج رشد و توسعه مي‌يافت. تأثيرش را در همه اروپا و امريکا گسترش داد. سبزها معتقد بودند که نبايد تنها به نشانه‌هاي مرسوم توجه کرد، يا حتي شاخص‌هاي توسعه انساني را مدنظر داشت. بلکه بايد اثرات مداخله توسعه را در دراز مدت و در محيط زيست پيش بيني کرد. اثرات جنبش سبزها موجب شد تا نظريه پردازان بانک جهاني نيز با تجديد نظر در سياست‌هاي قبلي خود که مبتني بر توسعه انساني بود نظريه توسعه پايدار را مبناي سياست‌گذاري‌هاي خود در دهه 90 قرار دهند.
آنچه امروز مي‌توان به‌عنوان مبناي تفکر حاکم بر بانک جهاني عنوان کرد، ريشه در حقوق فردي و به رسميت شناختن حقوق اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي مالي جهان سوم دارد که از جمله دستاوردهاي طول دهه 90 و به ويژه در سال‌هاي پس از کنفرانس جهاني سال 1993 در شهر وين و درباره حقوق فرد است که گروهي از کشورهاي جهان سوم توانستند علي رغم تمايل امريکا و برخي از کشورهاي اروپايي، به رسميت شناختن حقوق اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي را تحميل کنند. شالوده اين تفکر به آن است که يک فرد بي سواد اصولاً نسبت به مسايلي مانند آزادي مطبوعات و... کاملاً بي اعتنا مي‌باشد و پيش از توجه به حقوق مدني و سياسي و به طور کلي حقوق دموکراتيک مرسوم، واجب است حقوق اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي را رعايت کند.
امروزه به نظر مي‌رسد اين تفکر مورد پذيرش و عملکرد بانک جهاني قرار داشته و از همين رو نيز شعار گوياي زير در سالنامه‌هاي اصلي بانک جهاني و از سال 2001 به بعد به چشم مي‌خورد:
«بزرگترين چالش براي بشريت، فقر در دنياي غني است»
فهرست مطالب
تاريخچه همكاري ايران و بانك جهاني 1
چرایی بررسی وضعیت پروژه‌های بانک جهانی در ایران 2
نگاهی بر مالکيت و نحوه اداره بانک جهاني 8
بيانيه رسالت بانک جهاني 8
نقش، اهداف و نحوه ارائه تسهيلات وام 9
کمک‌هاي بانک جهاني 13
سيستم فعاليت بانک جهاني در ايران و جهان 22
ضوابط، مقررات و دستورالعمل‌هاي تدارکات بانک جهاني 28
نقش عوامل در روند تدارکات 38
متن يادداشت تفاهم در ارتباط با خريد کالا و استخدام پيمانکاران بین ایران و بانک جهانی 39
ويژگي‌هاي سيستم تدارکات بخش عمومي (دولتي) در ايران 46
بررسی مدیریتی پروژه‌هاي بانک جهاني در ايران 49
مقايسه پروژه‌هاي بانک جهاني در ايران، چين، بنگلادش، کلمبيا و ترکيه 52
شناسایی عوامل موثر در عدم جذب مناسب وام‌های تخصیص داده شده از سوی بانک جهانی 54
راه کارهاي فائق آمدن بر مشکلات و موانع جذب وام‌هاي تخصيص يافته از سوي بانک جهاني 60
سخن موجز 64
پيوست 69
منابع 75
