ایمنی و مخاطرات توزیع نیروی برق

پیش‌گفتار 

گسترش روز افزون فناوری و توسعه صنایع نیاز بشر به استفاده از انرژیهای پاک یعنی انرژی الکتریکی را بیش از پیش نمایان ساخته بطوریکه همگام با پیشرفت و توسعه جوامع، سطوح جدیدی از انتظارات تامین انرژی پایدار، مطمئن و ایمن در میان مشترکین ایجاد شده است. 

بمنظور تحقق اهداف فوق به بسترسازی های مختلفی نیاز خواهد بود که بی شک ایجاد مدیریت جامع ایمنی و بهداشت کار یکی از ضروری ترین آنهاست. با توجه به این واقعیت که در تمام عرصه‌های صنعتی درجاتی از خطرات همواره وجود دارد، در صورت عدم اعمال ضوابط و مقررات ایمنی، وقوع حوادث و پیامدهای قهری آن بسیار محتمل خواهد بود.

در کشور ما طبق آمار رسمی سازمان پزشکی قانونی طی دوازده سال اخیر 7700 نفر از هموطنان دچار فوت ناشی از برقگرفتگی یا آسیبهای مترتب شده اند که عدم اطلاع از خطرات قرار گرفتن در معرض حریم شبکه های برق و ساخت و سازهای متعدد با توجه به رشد جمعیت و همچنین افزایش روند برون سپاری در سازمانها در راستای اصل 44 قانون اساسی بدون لحاظ و رعایت مقررات ایمنی و حفاظتی، افراد بیشتری را قربانی حوادث ناگوار ساخته است.

از آنجا که شبکه های توزیع نیروی برق بدلیل پائین بودن سطح ولتاژ،  بیشتر از شبکه های فوق توزیع و انتقال در دسترس شهروندان می‌باشند و ماهیت انرژی الکتریکی خود وقوع حوادثی با شدت بالا از سوختگیهای وسیع تا تخریب بافتهای حیاتی بدن و نهایتا مرگ را در پی دارد نیاز است تا علاوه بر اطلاع رسانی به همکاران، پیمانکاران و شهروندان در زمینه خطرات نیروی برق، روشهای پیشگیری از آسیب به همکاران در هنگام انجام فعالیتهای اجرائی به روشنی و مطابق با آخرین استانداردهای روز جهانی ارائه گردد. دراین راستا و به منظور آشنا ساختن همکاران و سایر ذینفعان با استانداردهای بین المللی و ملی موجود در ایمنی و برق بر آن شدیم تا زمینه استفاده از مقررات و استانداردهای مذکور را از فاز ایده، طراحی شبکه، عملیات اجرائی و نظارت بر اجرای صحیح عملیات، انتخاب اصولی لوازم ایمنی و حفاظت فردی متناسب با طبقه ریسک خطرات در شبکه های توزیع برق برای همکاران مجموعه تسهیل نماییم . باشد که مقبول افتد.

در پایان از دوستانی که در تدوین این مجموعه با ما همکاری داشته اند تشکر می نماییم:

آقای مهندس یاور قلی زاده- آقای دکتر مهدی اصغری- سرکار خانم زهرا وطن خواه - سرکار خانم سمیرا رضائی 

بی تردید ایرادات فراوانی در گردآوری این مجموعه از دید مولفین بدور مانده که بدینوسیله متمنی است کلیه اساتید، دانشجویان و همکاران محترم نقطه نظرات ارزشمند خود را جهت تصحیح به مولفین منعکس نمایند.

سمانه غلامی ایرانق- محسن علی بیک

مقدمه 

پیشرفت فناوری و توسعه صنایع در کنار آثار مطلوب و ارزشمند خود همچون افزایش سطح رفاه، سرعت بخشیدن به انجام کارها، سلامتی و امید به زندگی، آثار نامطلوب و ناگواری همچون وقوع حوادث و بروز بیماریهای شغلی ناشی از عدم تامین محیط کار سالم و بهداشتی را به همراه دارد. این امر در کشورهای در حال توسعه که بمنظور افزایش تولید، بدون درنظر گرفتن اصول پیشگیرانه ایمنی، استانداردهای ساعت کار و استراحت، استاندارد آموزش ایمنی و فنی کارگران و استفاده از لوازم حفاظت فردی مناسب بر قشر کارگری فشار زیادی وارد می‌آید بیشتر مصداق دارد. بطور مثال براساس گزارش سازمان بین المللی کار  در سال 2008، تعداد 2 میلیون نفر در اثر ابتلا به بیماریهای شغلی و 300 هزار نفر در اثر وقوع حوادث شغلی در سراسر جهان جان خود را از دست داده اند (28). در ایالات متحده سالانه بیش از 4500 نفر از کارگران در مواجهه با خطرات محیط کار از بین رفته و 4.1 میلیون نفر نیز به عوارض و آسیبهای جدی بدنی دچار می‌گردند (12).کشور ما نیز از این قاعده مستثنی نیست. بر اساس آمارهای منتشره از سازمان تامین اجتماعی کشور هر ساله 1800 نفر از کارگران بدلیل حوادث شغلی جان خود را از دست می دهند(28).

این موضوع علاوه بر رنج و تالمی که به خانواده متوفی و بدنه اجتماع وارد می‌آورد به لحاظ اقتصادی نیز هزینه‌بر بوده و موجب هدر ‌رفت منابع مالی سازمان و در ابعاد ملی منجر به کاهش سود‌دهی اقتصادی می‌گردد. از طرفی سازمان بین المللی کار تعداد حوادث شغلی غیرمرگبار در جهان را سالانه بیش از 317 میلیون حادثه اعلام نموده که 38% این حوادث در کشورهای غرب اقیانوس آرام و 26% مربوط به کشورهای جنوب شرق آسیا در سال 2008 میلادی بوده و علل غالب آن 29% بروز سرطان، 21% بیماریهای خونی و 25% نیز ناشی از بیماریهای مسری گزارش شده است (31).

براساس مطالعات انجام شده توسط اداره ایمنی و بهداشت کار امریکا در سال 2008، هزینه مستقیم آسیبهای شغلی ناتوان کننده به 53 میلیارد دلار و هزینه غرامت‌های حوادث و بیماریهای شغلی به بیش از 58 میلیارد دلار بالغ گردید. این بررسیها نشان داد که هزینه غیر مستقیم حوادث شغلی از 1.1 تا 4.5 برابر هزینه مستقیم در هر حادثه خواهد بود. 

همچنین هزینه های اقتصادی ناشی از بیماریها و حوادث شغلی از 1.8% تا 6 % و بطور متوسط 4% تولید ناخالص یک کشور را به خود اختصاص می‌دهد و در صورتیکه هزینه‌های بازنشستگی پیش از موعد کارکنان را به آن بیفزائیم مجموع هزینه‌های مذکور به 15% تولید ناخالص ملی بالغ خواهد گردید (مطالعه موردی کشور فنلاند). براساس گزارش سازمان بین‌المللی کار، طبق بررسیهای انجام شده، ریسکهای جدید ایمنی و بهداشت کار ناشی از ظهور فن آوری‌های نو در جهان پدیدار شده است. برای مثال اختلالات روانی از قبیل استرس شغلی و سایر ناهنجاریهای ذهنی، مواجهه با تشعشعات غیریونیزان، بیماریهای دوران سالخوردگی نیروی کار از یکسو و گسترش مشاغل غیر رسمی، اشتغال در مشاغل پرخطر، انعقاد قراردادهای موقت کار و افزایش کارگران مهاجر از چالش‌های پیش روی سازمان بین‌المللی کار می‌باشد. 

براساس آخرین مطالعات اتحادیه بین‌المللی تامین اجتماعی ، حداقل نرخ منافع حاصل از سرمایه‌گذاری در زمینه ایمنی و بهداشت کار 2.2 واحد به ازاء هر واحد سرمایه گذاری در یکسال در بنگاههای اقتصادی است. یعنی بازگشت سرمایه در صورتیکه مهندسی ایمنی و بهداشت کار در آن بنگاه برقرار شده باشد به میزان 2.2 برابر در سال خواهد بود. همچنین این منافع در برخی شرایط تا 5 برابر به ازاء هر واحد سرمایه‌گذاری نیز رسیده است. همچنین در حوزه اقتصاد مهندسی ایمنی و بهداشت کار، به ازای هر 4 واحد، 48 واحد در بخش تامین ابزار و لوازم حفاظت فردی و 37 واحد در مقوله آموزش تخصصی ایمنی بازگشت سرمایه خواهیم داشت که خود رقم قابل توجهی است.

این درحالی است که علاوه بر سود دهی بنگاههای اقتصادی، افزایش انگیزه نیروی کار، ارتقاء جایگاه شرکت و اعتبار آن، کاهش مشکلات و ناهنجاریهای کاری و افزایش کیفیت محصول نهائی از دیگر پیامدهای مثبت رعایت مقررات ایمنی و بهداشت کار گزارش شده است.

بررسی آمار حوادث منجر به فوت ناشی از تماس با برق 

در این بخش به بررسی حوادث برق گرفتگی/ برق زدگی منجر به فوت کارگران پرداخته می‌شود:

مطابق با آمار منتشره سازمان OSHA ، بین سالهای 2010-2003 تعداد 1738 حادثه برق‌گرفتگی منجر به فوت در ایالات متحده میان مشترکین و برقکاران گزارش شده است. بررسی علل وقوع حوادث برق گرفتگی/ برق زدگی نشان داده که 44% حوادث ناشی از تماس و مواجهه با خطوط شبکه هوایی، 27% حاصل تماس با سیمها، بدنه ترانسفورماتور و سایر تاسیسات برقدار شبکه، 17% حاصل تماس با بدنه ماشین آلات برقدار، 5% مواجهه با صاعقه، 1% تماس با خطوط زیرزمینی برقدار و 6% مربوط به سایر علل بوده است(6).

نمودار(1)    منشا برق گرفتگی شهروندان و برقکاران ایالات متحده بین سالهای2010-2003

 در مطالعه‌ای دیگر، آمار حوادث برقکاران ایالات متحده طی گزارش ذیل تشریح شده است(11):

 97% برقکاران حداقل یکبار در طول خدمت خود دچار شوك / آسیب الکتریکی شده اند. 

 برق گرفتگي چهارمين علت مرگ و مير ناشي از حوادث شغلي در ایالات متحده مي باشد. 

 60% از مرگ و مير حوادث الکتریکی شغلی بدلیل سوختگیهای وسیع بدن رخ مي دهد. 

 در سوختگي هاي شديد، هزينه‌هاي پزشكي به ازای یکنفر بیش از 4 ميليون دلار می‌رسد. 

 مجموع هزینه‌های مستقیم و غیرمستقیم در هر حادثه برق گرفتگی/ برق زدگی می‌تواند به بیش از 15 ميليون دلار بالغ گردد.

نمودار(2)    حوادث برقگرفتگی منجر به فوت در ایالات متحده

با بررسی نرخ وقوع حوادث مرتبط با برق در ایالات متحده طی سالهای 2010-2003 روند کاهشی حوادث مرگبار را به روشنی می‌توان مشاهده نمود. حال این سوال به ذهن متبادر می‌گردد که علت موفقیت کشورهای توسعه یافته در پیشگیری از مرگ زودرس نیروهای فعال خود چیست؟

پژوهشهای انجام شده نشان می‌دهند که برنامه‌ریزی در جهت بهبود فرهنگ ایمنی در محیط‌های کاری نقش اساسی در پیشگیری از تکرار حوادث ناگوار داشته زیرا از یکسو منجر به کاهش آسیبها، بیماریها و مرگ و میر ناشی از شغل و غرامتهای پرداختی به کارگران شده و از سوی دیگر بر بهبود و ارتقاء روحیه، ارتباطات اجتماعی و مشارکت فعال نیروهای کاری، افزایش اعتبار سازمان و بهبود فرآیندها، محصولات وخدمات تاثیر بسزائی دارد. همچنین مشخص شد که مهمترین شاخصه های تاثیرگذار برنامه های جامع مهندسی ایمنی و بهداشت کار در زمینه فرهنگ سازی ایمنی، تعهد مدیران ارشد سازمان، مشارکت موثر کارکنان، ادغام فرآیندهای ایمنی و بهداشت کار با فرآیندهای کسب و کار سازمان، انجام ارزیابیهای منظم و پیگیرانه در جهت بهبود فرهنگ ایمنی و جو ایمنی در سازمانها بوده است.

بطور نمونه نتیجه یک بررسی که سازمان اوشا در سال 2012 در 8 ایالت آن کشور بمنظور پیشگیری از وقوع حوادث و در قالب برنامه حفاظت داوطلبانه  انجام داد، تعداد 231 بنگاه اقتصادی که دارای بیش از 100 نفر کارگر بودند انتخاب شدند که پس از اجرای برنامه حفاظت داوطلبانه میزان کاهش نرخ وقوع حوادث و بیماریهای شغلی در این شرکتها از 9 % به 60% اعلام گردید(15).

نمونه‌ای دیگر، شرکت Pittsburgh-based Mc conwayand torley که تولید کننده فولاد، کوپلینگ ریل و قطعات اتصال دهنده خودروهاست، بمنظور جلوگیری از وقوع حوادث، با مشارکت سازمان اوشا اقدامات شایانی را در قالب برنامه حفاظت داوطلبانه انجام داده و با همت مدیران ارشد و مشارکت کارکنان خود توانسته مشکلات ایمنی و بهداشتی کارخانه را مرتفع نماید. فعالیتهای اصلی این شرکت در برنامه حفاظت داوطلبانه بصورت انجام ممیزیهای داخلی ماهانه، بازرسیهای گسترده از تجهیزات، تحلیل علل حوادث و تکنیکهای خود ارزیابی بمنظور اشاعه فرهنگ ایمنی و جو ایمنی مناسب بمنظور پیشگیری از وقوع حوادث بوده که پس از انجام ارزیابیها و پایش سازمان اوشا مشخص شد این شرکت بین سالهای 2006 تا 2010 توانسته است علاوه بر کاهش شدت و نرخ وقوع حوادث نیروی انسانی، به لحاظ اقتصادی نیز موفق بوده و میزان پرداخت غرامت کارگری را از 79 % به 90% کاهش دهد. از دیگر مزایای برقراری و اجرای برنامه جامع ایمنی و بهداشت کار می توان به جلوگیری از صدور احضارها و جريمه هاي قانونی، هدر رفت يا غير قابل استفاده شدن مواد، تحمیل هزينه تعميرات ناخواسته تجهيزات يا جايگزيني آنها، طرح دعاوی با غرامتهای سنگین و نهایتاً جلوگیری از ورشكستگي احتمالي شرکت اشاره نمود و این موضوع در نمودار شماره (3) که حاصل بررسیهای اداره ملی ایمنی و بهداشت کار ایالات متحده بوده به خوبی مشهود است.

براساس نمودار فوق، فواید برقراری برنامه جامع ایمنی و بهداشت کار، 43% افزایش بهره وری، 28% کاهش هزینه ها، 7% افزایش دوره نگهداشت کارگران و 6% ارتقاء رضایت شغلی و حسن خلق میان کارگران بوده و 16% شامل موارد متفرقه گزارش شده است(32). 

نمودار(3)    مزایای برقراری برنامه ایمنی

اگرچه در کشورما مطالعات وسیعی با موضوع بررسی علل وقوع حوادث شغلی و راهکارهای پیشگیرانه در صنایع مختلف و از سوی کارشناسان ذیربط انجام شده اما بدرستی آمار کاملی از هزینه‌های غیرمستقیم حوادث نیروی انسانی و یا هزینه اقدامات پیشگیرانه در قالب برنامه های جامع ایمنی و بهداشت کار در دست نیست. همچنین این هزینه ها بصورت تفکیک شده در بخش شهروندان و کارگری دیده نشده است(15). هدف ما از ارائه اینگونه آمار و اطلاعات، بزرگنمایی وضعیت نه چندان مطلوب ایمنی و بهداشت کار بمنظور برانگیختن اذهان جستجوگر برای یافتن راه‌حلهایی برای داشتن جامعه‌ای سالم و شاداب و کاهش هدر رفت منابع کشور است. همچنین این بررسیها می‌تواند روشهای موفقیت آمیز برقراری مهندسی ایمنی و بهداشت کار را در محیط های کاری بدون نیاز به آزمون و خطا برای استفاده در اختیار همگان قرار دهد. حال با توجه به طرح موضوعات فوق، ضروری است برای جلوگیری از وقوع حوادث با ریسک بالا و تکرار حوادث مشابه، حوادث برق گرفتگی/ برق زدگی در کشورمان را مورد مطالعه قرار دهیم. 

براساس آمارهای منتشره از سازمان پزشکی قانونی کشور طی13 سال گذشته (1393-1380)، تعداد 6625 نفر از هموطنان ما بر اثر حوادث برق گرفتگی/برق زدگی جان خود را از دست داده اند(27). مساله دیگر روند غیرکاهشی رخداد حوادث مرگبار از این دست در کشورمان می‌باشد که خود نیاز به ریشه یابی و ارائه راهکارهای اصولی و هدفمند دارد. از سوی دیگر با مقایسه میان تعداد فوت شهروندان و کارگران برقکار (بعنوان مثال در سال 1390) واقعیتی دیگر نمود می‌کند بصورتی که تعداد حوادث منجر به فوت در بخش برقکاران کمتر از 10% مجموع حوادث منجر به فوت در سراسر کشور گزارش شده است. 

نمودار(4)    آمار برق گرفتگی/ برق زدگی منجر به فوت در ایران

از دیدگاه شما علت چه میتواند باشد؟ آیا انتظار نمی‌رود افرادی که هر روز بطور مکرر در خطر مواجهه با شبکه های برقدار قرار می‌گیرند بیش از شهروندان عادی که بسیار کمتر در معرض خطرات برق هستند دچار حوادث برقگرفتگی شوند؟

با کمی تامل به آسانی می‌توان دریافت که عمده ترین علت افزایش حوادث شهروندان، عدم اطلاع و آگاهی کافی آنان از خطرات شبکه های برق و بخصوص مفهوم حریم در حوزه خدمات برق رسانی است. حریمی که حداقل فاصله را برای نزدیک شدن به شبکه یا تاسیسات برقدار تعریف نموده است. 

 باتوجه به اینکه وزارت نیرو در راستای صیانت از نیروی انسانی کارآمد خویش کمر همت بسته و مطابق با برنامه و اصول علمی در زمینه حفاظت از سلامت کارکنان برقکار تا حدود زیادی موفق بوده اما ضروری است در بخش کنترلهای ایمنی در برق شهروندان نیز تمهیدات جدی‌تر و اصولی‌تری اندیشیده شده و از طریق فرهنگ سازی، اطلاع رسانی و آموزشهای فراگیر همزمان با ایمن سازی ساختمانها ( ایجاد ارت در داخل ساختمانها ) گام اساسی برداشته شود. البته هماهنگی میان وزارت نیرو و سازمان نظام مهندسی در برقرار سازی این اصول نقش کلیدی و غیرقابل اجتناب خواهد داشت.

مطالب کتاب حاضر در هفت فصل بشرح ذیل مطرح می‌گردد تا پس از مطالعه کتاب بصورت عملی بتوان شرایط مقدماتی ایمنی را برای برقکاران ایجاد نمود. در فصل اول نکاتی چند در خصوص مبانی برق آورده شده که بدلیل کاربردی بودن این مفاهیم تا پایان کتاب لازم است خوانندگان این مطالب را بدقت مطالعه نمایند. در فصل دوم به سیر تکاملی تدوین استانداردهای ایمنی در برق اشاره شده و از چه راهنماهای ابتدایی این امر پایه‌ریزی شده است. در فصل سوم به استانداردهای ایمنی در برق در ابعاد مختلف ملی، بین‌المللی و بعضی کشورهای توسعه یافته اشاره گردیده و در فصل چهارم لوازم ایمنی و ابزار کار برقکاران برای کار روی شبکه برقدار و بی برق معرفی شده است. در فصل پنجم پیامدهای مواجهه با برق از دیدگاه ایجاد حوادث نیروی انسانی معرفی شده و در فصل ششم که مربوط به تحلیل خطرات برق می‌باشد، خوانندگان کتاب با توجه به مشخصات شبکه و تجهیزات مربوطه می‌توانند حداکثر میزان انرژی آسیب رسان قوس الکتریکی را محاسبه و سپس مراحل تعیین نوع و درجه حفاظت البسه حفاظتی را به انجام رسانند. در فصل هفتم نیز به بیان مختصر روشهای کاهش مواجهه با خطرات برق پرداخته شده و سایر اطلاعات مورد نیاز بصورت ضمیمه در بخش بعدی گنجانده شده است.

امید است با بکارگیری روشهای اصولی در قالب طرح جامع مهندسی ایمنی و بهداشت کار، رعایت استانداردهای تعریف شده در طراحی، اجرا و نظارت، فرهنگ سازی و ایجاد جو ایمنی مطلوب در جامعه شاهد شکوفائی هرچه بیشتر در بخش اقتصاد مهندسی ایمنی و تامین سلامت کارکنان و شهروندان با توجه به اهداف عالیه وزارت نیرو باشیم.

 باور کنیم که : 

ايمني يك انتخاب نيست بلكه یک ضرورت براي جامعه كارگری و كارفرمايی است.