مقدمه
ممکن است برخی تصور کنند که ایمنی برق فقط مجموعهاي از اقدامات احتیاطی است که در زمان کار در مقابل اجسام برقدار اعمال ميگردد و يا حفاظتي است كه در برابر تماس مستقیم با اجسام برقدار صورت ميگيرد. در حاليكه، ایمنی افراد به مواجهه آنها با تماس غیرمستقیم هم بستگی دارد، یعنی، تماس با قسمتهایی که در شرایط عادی برقدار نیستند ولی به دلیل بروز خطاها ممکن است برقدار شوند. بنابراین، توجه به قسمتهای برقدار تنها راه جلوگیری از حوادث نيست.
با توجه به این مفهوم، این کتاب از نقطه نظر علمی تلاش دارد فاصله بين موضوعات ایمنی در سیستمهای برق فشارضعیف (یعنی سیستمهاییکه ولتاژ آنها از بيشتر نیست) و درک صحیح از آنها و راهحل طراحی با توجه به استانداردهای قابل اجرای IEEE و IEC را كم نمايد. در حقیقت، فرض میکنیم که به صورت تحلیلی میتوانیم میزان خطرات ایجاد شده به خاطر تماس غیرمستقیم را تعیین کنیم، بدين ترتيب با ارتقاء طراحی مناسب سیستمهای الکتریکی ريسك مربوطه را كاهش دهيم.
این کتاب که براساس تجربیات بیست ساله من به عنوان يك استاد دانشگاه و يك مهندس حرفهای تدوين گرديده است، مباحث حلقههای خطا در انواع سیستمهای مختلف اتصال به زمین (یعنی TT، TN و IT) و خطاهایی که در هر دو سمت منبع تغذیه (یعنی اولیه و ثانویه ترانسفورماتورهای پست برق) رخ میدهد، ارائه میگردد. نقش اصلی که توسط وضعیت خنثی ایفا میشود، عمیقا مورد بررسی قرار گرفته است، در نتیجه، درک دلایل مربوط به روشهای حفاظت در برابر شوک الکتریکی از طریق استانداردها و قوانین لازم ميسر گرديده است.
مخاطبان این کتاب دانشجویان مهندسی برق که لازم است از اصول ایمنی در برق آگاه شوند و همچنین مهندسین حرفهای که در همبندی و اتصال به زمین سیستمهای قدرت فعالیت دارند، هستند. پیش نیازاین کتاب، اطلاعاتی در مورد مدارهای الکتریکی a.c.، جبر، اعداد مختلط و حساب دیفرانسیل و انتگرال است.
چیدمان هر فصل به گونهای است که با ارائه تعداد زیادی از شکلها و مدارهاي معادل، هم به صورت بصری و هم تحلیلی، در نظر دارد که درک و اطلاعات خواننده را از مفاهیمی که مطرح میشود، ارتقاء بخشد. مانند تعیین جریانهای خطا و ولتاژهای تماس. همچنین در انتهای تعدادی از فصول، مجموعه سوالات به همراه پاسخ بر اساس مطالب ارائه شده براي دانشجویان و متخصصان در نظر گرفته شده است.
سه فصل نخست اصول اساسیایمنی در برق را توضیح میدهد و در آنها مفاهیم اولیه حفاظت در برابر تماس مستقیم و تماس غیرمستقیم و همچنین تفسیر ریاضی ایمنی و ریسک از اقدامات حفاظتی استاندارد ارائه شده است.
فصل 4 نقش زمین را به عنوان یک مسیر بازگشتی موجود به سمت منبع تغذیه جریانهای خطا مورد بحث قرار داده و سپس تئوری ولتاژهای زمین و مقاومت زمین الکترودها را مورد تجزيه و تحليل قرار ميدهد.
فصل 5 اثرات جریانهایی که از بدن انسان عبور كرده و بر روي سيستم الكتريكي بدن تداخل ايجاد كرده و نيز باعث تنش حرارتي در بافتهاي بدن ميگردد، مورد بررسي قرار ميدهد. همچنین این فصل مفاهیم جریان که در استانداردهای فنی IEC و IEEE بکار میروند تشريح ميگردد.
فصلهای 6 تا 9 حفاظت در برابر تماس غیرمستقیم را در سیستمهای مختلف اتصال به زمین مانند TT, TN, PME و IT ارائه میکند و جزئیات مواجهه با ولتاژ و مسائل حفاظتي هر يك از آنها را شرح ميدهد.
فصل10 اختصاص به سیستمهایی با ولتاژ بسیار پایین دارد و موضوعات ایمنی مربوطه که تحت شرایط خطا مطرح میشود را توصیف میکند.
فصل 11 مولفههای اصلی طرحهای اتصال زمین را بيان كرده، عملکردهای آنها را توضیح میدهد و حداقل مقادیر مجاز برای استانداردهای فنی کاربردی را ارائه مینماید. یک روش تحلیلی برای تعیین حداقل سطح مقطع هادیهای حفاظتی که یک فرآیند حرارتی بی دررو در طول خطا میباشد هم ارائه شده است.
فصل 12 تاثیرات اضافه ولتاژ بخصوص نوع موقت آن در انواع متفاوت سیستمهای اتصال به زمین و همچنین ولتاژهای استرس که ممکن است تحت شرایط خطا ایجاد شود و باعث خرابی عایقبندی اولیه تجهیزات بشود را مورد بحث و بررسی قرار میدهد.
فصل 13 مسائل ایمنی ناشی از الکتریسیته ساکن و ولتاژهای پس ماند که در دستگاههای بیبرق باقی میمانند را بررسی میکند. كه در اين راستا انرژي ذخيره در تجهيزات محاسبه شده و استراتژیهای لازم جهت کاهش آنها ارائه ميگردد.
فصل 14 روشهای اندازهگيري به کار رفته در مرحله طراحی (مثلا اندازهگيري مقاومت ویژه خاک) و بعد از نصب سیستم الکتریکی و همچنین قبل از استفاده از آن (مثلا اندازهگيري مقاومت زمین) را مورد بحث و بررسی قرار میدهد.
فصل آخر تجزیه و تحلیل الزامات ایمنی در برابر تماس غیرمستقیم که در تاسیسات یا مکانهای خاص به کار میرود را مورد بررسي قرار میدهد، در این مکانهای خاص ممکن است شرایط محیطی خطر تماس غیرمستقیم را افزایش دهد (مکانهای خاص یعنی قایقهای تفریحی، ایستگاههای قطار، استخرهای شنا، اتاقهای عمل و غیره).
در انتها سه پیوست، مفاهیم اصلی حالت سینوسی و فازورها، قراردادهای اساسی و قضایای شبکه که به طور گستردهای در سراسر متن به کار رفته است مورد بحث و بررسی قرار میگيرد. هدف این پیوستها این است که خواننده را جهت درک روشهای فنی که به وفور در کتاب به کار رفته است، پشتیبانی نماید.
نوشتن این کتاب یک سفر دشوار در زمینه همبندی و اتصال زمین سیستمهای الکتریکی بود كه امیدوارم این کتاب مفاهیمی که به طور رایج در جامعه مهندسی به کار میروند، ولی کاملا درک نشدهاند را تا حدی روشنتر کند.
از تمام همکاران و دوستانم از واحدهاي صنعتی و دانشگاهي که باانتقادهای سازنده خود در طول نگارش نسخه اولیه به من کمک کردند، صادقانه تشکر میکنم و در آخر، از پشتیبانی و حمایت دائمی و موثر همسرم جنیفر که به زندگی من نور بخشیده است، تشکر میکنم.
Massimo. A. G. Mitolo
در مورد نویسنده
ماسيمو. 1. گ. ميتولو در ايتاليا تحصيل كرده و مدرك دكتراي خود را در رشته مهندسي برق و الكترونيك از دانشگاه فدريكو ناپل دريافت نموده است. رشته تحقيقي او بررسي و تجزيه و تحليل اتصال به زمين در سيستمهاي برق ميباشد. دكتر ميتولو از سال 1991 در كسوت يك مهندس حرفهاي در ايتاليا مطرح شده است.
در حال حاضر به عنوان يكي از مهندسين مشاور سازمان چواند گسمن نيويورك مشغول بكار است. او عضو ارشدIEEE بوده و در زمينه اداره سيستمهاي برق واحدهاي تجاري و صنعتي IEEE IAS بسيار فعال است. او نايب رئيس انجمن فني مهندسي سيستمهاي برق، رئيس انجمن بررسي مقالات، رئيس انجمن بررسي و تجزيه و تحليل سيستمهاي برق و نايب رئيس انجمن اتصال به زمين در سيستمهاي برق ميباشد. دكتر ميتولو همچنين بعنوان ويراستار در انتشارات IEEE فعاليت ميكند.
فهرست مطالب
فصل 1 تعاريف پايه و فهرست واژگان 1
1.1 مقدمه 2
1.2 تعاریف پایه¬ای و فهرست واژگان 2
فصل 2 اصول ايمني برق 11
2.1 مقدمه 12
2.2 حفاظت در برابر تماس مستقيم 13
2.3 حفاظت در برابر تماس غيرمستقيم 23
فصل 3 اصول و قواعد رياضي در ايمني الكتريكي 35
3.1 مقدمه 36
3.2 تعريف رياضي ايمني 36
3.3 ريسك تماس مستقيم و غيرمستقيم 39
3.4 ريسك باقيمانده قابل قبول 41
3.5 ايمني و ريسك عايقبندی اصلي 45
3.6 ايمني و ريسك تجهيزات کلاس 0 46
3.7 ايمني و ريسك تجهيزات کلاس I 46
3.8 ايمني و ريسك مربوط به تجهيزات کلاس II 49
3.9 ايمني و ريسك جداسازی الكتريكي 50
3.10 مقايسه كيفي بين ايمني و ريسك اقدامات حفاظتي 52
فصل 4 زمين 55
4.1 مقدمه 56
4.2 مقاومت زمين 56
4.3 ولتاژ زمين 61
4.4 الكترودهاي زمين اثرمتقابل و مستقل 64
4.5 الكترودهاي كروي 68
4.6 آشکارسازی ولتاژ در معرض خطاهاي زمين 72
4.7 ولتاژ يا جريان؟ 81
فصل 5 اثرات جريانهاي الكتريكي عبوري از بدن و الزامات ايمني 85
5.1 مقدمه 86
5.2 بدن انسان به عنوان يك سيستم الكتريكي 86
5.3 تاثير فركانس بر روي اثرات جريان 92
5.4 واكنش فيزيولوژيكي به جريانهاي الكتريكي 93
5.5 جريان مجاز بدن و جرم بدن فرد 97
5.6 جريان بدن مجاز مستقل از سايز انسان 98
5.7 امپدانس بدن انسان 101
5.8 مسيرهاي جريان 104
5.9 ولتاژ تماس احتمالی مجاز 106
5.10 اثرات جريانهاي مستقيم 109
فصل 6 سيستم اتصال به زمين TT 113
6.1 مقدمه 114
6.2 مواجهه با ولتاژ در سیستمهای TT 115
6.3 حفاظت در برابر تماس غیرمستقیم در سیستمهای TT با استفاده از دستگاههای اضافه جریان 118
6.4 حفاظت در برابر تماس غیرمستقیم با استفاده از RCD 122
6.5 خطای هادی خنثی به زمین در سیستمهای TT 123
6.6 ECP های دارای اتصال به زمین مستقل در سیستمهای TT 125
6.7 نشتی به زمین ECP ها، در سیستمهای TT سه فاز 126
6.8 تداخل های الکتریکی در سیستمهای TT 128
6.9 هادی خنثی در سیستمهای TT 129
6.10 همبندی برای هم ولتاژ کردن 131
6.11 همبندی اضافی برای هم ولتاژ کردن 135
6.12 اختلاف پتانسیل میان قسمتهای فلزی در موقعیتهای خطا در سیستمهای TT 137
فصل 7 سيستم اتصال به زمين TN 139
7.1 مقدمه 140
7.2 مواجهه با ولتاژ در سیستمهای TN-S 143
7.3 اختلاف پتانسیل بین ECP ها و بین ECP ها و EXCP ها در سیستمهای TN 145
7.4 حفاظت در برابر تماس غیرمستقیم در سیستمهای TN-S با استفاده از تجهیزات حفاظتی اضافه جریان 148
7.5 حفاظت در برابر تماس غیرمستقیم در سیستم TN-S با استفاده از RCD 151
7.6 ولتاژهای منتقل شده بین مدار توزیع و مدار نهایی در سیستمهای TN 152
7.7 اتصال زمین محلی ECP ها در سیستمهای TN 155
7.8 سیستمهای TN-C و هادی PEN 158
7.9 هادی خنثی در سیستمهای TN 160
7.10 ولتاژ تماس در سیستمهای TN 161
7.11 ولتاژ گام 164
فصل 8 اتصال زمين متعدد حفاظتي (سيستم اتصال به زمين TN-C-S) 169
8.1 مقدمه 170
8.2 برقدار شدن هادی PEN در سیستمهای اتصال زمین متعدد حفاظتی 173
8.3 قطع شدن هادی PEN در اتصال زمین متعدد حفاظتی 178
8.4 جریانهای سرگردان 180
8.5 ولتاژهای سرگردان 181
فصل 9 سيستم اتصال به زمين IT 183
9.1 مقدمه 184
9.2 اضافه ولتاژ ناشی از خطا در سیستمهای IT 188
9.3 خطاهای رزنانسی (تشدید) در سیستمهای IT 191
9.4 حفاظت در برابر تماس مستقیم و غیرمستقیم با استفاده ازRCD ها در سیستمهای IT 193
9.5 حفاظت در برابر تماس غیرمستقیم در زمان وقوع خطای ثانویه 194
9.6 نقش مقاومت خطا در سیستمهای TT و IT 198
فصل 10 سيستمهاي با ولتاژ خيلي پايين 203
10.1 مقدمه 204
10.2 سیستمهای ولتاژ خیلی پایین مجزا 205
10.3 سیستمهای ولتاژ خیلی پایین حفاظتی 209
10.4 سیستمهای کاربردی با ولتاژ خیلی پایین 212
فصل 11 الكترودهاي زمين، هاديهاي حفاظتي و هاديهاي همبندي همولتاژي 215
11.1 مقدمه 216
11.2 الکترودهای زمین 217
11.3 هادیهای حفاظتی 220
11.4 هادیهای همبندي براي هم ولتاژي 229
11.5 هادیهای اتصال زمین و ترمینال اصلی اتصال زمین 232
11.6 هادی حفاظتی خنثی 233
فصل 12 ايمني در برابر اضافه ولتاژ 237
12.1 مقدمه 238
12.2 ایمنی و اضافه ولتاژهای موقت 238
12.3 اضافه ولتاژهای خارجی 247
فصل 13 ايمني در برابر الكتريسته ساكن و ولتاژهاي باقيمانده 253
13.1 مقدمه 254
13.2 تولید الکتریسیته ساکن 255
13.3 انرژی بار ساکن 257
13.4 استراتژیهای اعمال تخفیف 259
13.5 ولتاژهای باقیمانده 260
فصل 14 آزمايش ايمني الكتريكي 265
14.1 مقدمه 266
14.2 آزمون مقاومت ویژه خاک 266
14.3 اندازهگيري مقاومت زمین 270
14.4 سنجش مقاومت زمین در تاسیسات صنعتی 272
14.5 اندازهگيري مقاومت زمین در سیستمهای TT 274
14.6 اندازهگيري امپدانس حلقه خطا در سیستمهای TN 276
14.7 اندازهگیری ولتاژ تماس در سیستمهای TN (خطاهای زمین ولتاژ ضعیف) 279
14.8 اندازهگيري ولتاژ گام و ولتاژ تماس در سیستمهای TN 280
14.9 اندازهگيريهاي اساسي در سیستمهای IT 284
14.10 آزمون پيوستگي هادی حفاظتی 286
14.11 آزمایش مقاومت عایقبندی 287
فصل 15 كاربردهاي ايمني الكتريكي در تاسيسات و موقعيتهاي خاص 289
15.1 مقدمه 290
15.2 ایمنی الکتریکی در اسکلهها 290
15.3 شرایط ایمنی الکتریکی برای تجهیزاتی که جریانهای هادی حفاظتی بالایی دارند 293
15.4 ایمنی الکتریکی در ایستگاههای قطار 296
15.5 ایمنی الکتریکی در استخرهای شنا 299
15.6 ایمنی الکتریکی در مکانهای رسانای محدود شده 302
15.7 ایمنی الکتریکی در تاسیسات روشنایی خارجی 302
15.8 ایمنی الکتریکی در مکانهای پزشکی 304