کتاب مدیریت مصالح در ساختمانهای سبز اثر جواد مجروحی سردود ناشر فدک ایساتیس

پیشگفتار

     زمانی تصور غلبه انسان بر طبیعت، به عنوان یک عامل خارجی و صرفاً در جهت پیشرفت اقتصادی و رفاه جامعه، حاکم بود، اما در نتیجه این تفکر یک طرفه و آثار مخرب وارد بر محیط زیست و آگاهی انسان از محدودیت منابع، بحث توسعه پایدار مطرح گردید.

     افزایش بهره برداری از منابع، حساسیت‌ها و مراقبت‌های بیشتری بر روی این اقدامات را در جهت حفظ محیط زیست اقتضاء می‌کند. یک راه حل برای کاهش اثرات منفی، قاعده‌مند کردن این اقدامات و تنظیم الزامات قانونی و در نتیجه ترویج فعالیت‌های عمرانی و ساخت پایدار توسط سازمان‌های دولتی است. از آنجایی که صنعت ساختمان بخش عمده‌ای از فعالیت‌های بشر را تشکیل می‌دهد، لذا در جهت تحقق بخشی از اهداف توسعه پایدار، مقوله و مفهوم ساختمان سبز شکل گرفت. در این راستا سامانه‌های رتبه‌بندی ساختمان سبز، در کشورهای توسعه یافته ایجاد گردید. یکی از حوزه‌های اصلی مشترک تمام این سامانه‌ها یا آیین‌نامه‌های ساختمان سبز، بخش مصالح و منابع است. از جمله ارکان اصلی این حوزه، ایجاد مجموعه شاخص‌های ارزیابی مصالح پایدار است. این ابزارهاو امکانات، به اتخاذ تصمیماتی در جهت ایجاد بهترین شرایط با اهداف پایدار (اجتماعی، اقتصادی و محیط زیستی) کمک می‌کند.

     خلا وجود آیین‌نامه‌ای در رابطه با ارزیابی و رتبه بندی مصالح و منابع مرتبط با احداث ساختمان سبز و مدیریت تهیه و تدارک و کاربرد، از موارد بسیار مهم در این حوزه می‌باشد. فعالیت‌های عمرانی و ساخت نقش مهمی در بهبود کیفیت زندگی انسان دارد، اما همچنین به ناچار مصرف مقدار زیادی از منابع، تولید و تخلیه مقدار زیادی از زباله‌های آلوده، سبب ایجاد آسیب قابل توجهی به اکولوژی و محیط زیست شده است. بر طبق گزارش 2009 بخش برنامه ساخت پایدار و سازگار با محیط زیست سازمان ملل، در بسیاری از کشورهای دنیا بزرگترین منبع انتشار گازهای گلخانه‌ای، بخش ساخت است، که در آن سهم قابل توجهی از مصرف انرژی را به خود اختصاص می‌دهد.

     با توجه به در حال توسعه بودن کشور ایران و حجم زیاد فعالیت‌های عمرانی و ساختمانی و رابطه تنگاتنگ این صنعت با مباحث کلان و اصلی (اقتصادی، اجتماعی، محیط زیستی و غیره) و در نظر گرفتن شرایط منطقه‌ای از جمله اقلیم، فرهنگ، شرایط لرزه‌خیزی و محدودیت‌های منابع و غیره، لذا صنعت ساختمان از شرایط خاص و حساس استراتژیکی برخوردار است از طرفی امروزه بحث توسعه پایدار از جمله مباحث اصلی سیاست‌گذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌های کلان است مخصوصاً با توجه به شرایط حاد زیست ‌محیطی. با رصد صنعت ساختمان در ایران و تمرکز بر بخش تامین مصالح و منابع، یک نابسامانی وسیعی به‌ نظر می‌رسد که ریشه در ضعف سیستم ارزیابی و ممیزی و کنترل مبادی مربوطه دارد.

     یکپارچه‌سازی مدیریت مصالح ساختمانی سبز در پروژه‌های ساختمانی می‌تواند کمک شایانی به کاهش اثرات مخرب محیط زیستی مرتبط با استخراج، حمل‌و‌نقل، فرآوری، ساخت، نصب، بازیافت و استفاده مجدد و دفع مواد زائد صنایع ساختمانی، بنماید. بدین ترتیب به منظور ترویج پایداری جامعه انسانی، استفاده و توسعه مصالح ساختمانی سبز برای ساخت و تحقیق در جهت سبز کردن مصالح ساختمانی، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است .

     از نظر تاثیرات به جای گذاشته در کل طول عمر محصول، مصالح ساختمانی سبز عهده‌دار مسئولیت زیست محیطی هستند. مفهوم جامع مصالح ساختمانی سبز شامل استراتژی‌های مختلف و متنوعی از مراحل طراحی، تولید، حمل‌و‌نقل، استفاده نهایی مصالح مزبور، تا مرحله تخریب پروژه‌های ساختمانی را در بر میگیرد. بسته به اهداف خاص پروژه، ارزیابی مصالح ساختمانی سبز ممکن است معیارهایی که شامل : بهره‌وری منابع، کیفیت هوای داخلی، بهره‌وری انرژی، حفاظت از آب، توانایی مالی، باشند را در بر بگیرد.

     مصالح ساختمانی سبز، یک مصالح اکولوژیک در جهت ارتقاء سلامت، قابل بازیافت، با کارایی بالا که بتواند سه رکن (محیط زیست، اجتماعی و اقتصادی) توسعه پایدار را پوشش دهد، است. چالش موجود در این مقوله، فقدان دستورالعمل‌های روشن برای مصالح سبز و مشکل تنظیمات دقیق معیار انتخاب مصالح ساختمانی سبز با پوشش سه رکن توسعه پایدار، می‌باشد. به‌علاوه در نظر گرفتن تمام عوامل توسعه پایدار در انتخاب مصالح سبز یک مسئله تصمیم‌گیری چند معیاره (چند متغیره) است.

     نتایج راهبری و رتبه‌بندی معیار مصالح ساختمانی سبز بر اساس سه رکن توسعه پایدار، نشان می‌دهد که رابطه بین مصالح ساختمانی سبز و معیار پایداری در هر کدام از سه رکن پایداری متفاوت است. ارزیابی و نتایج مربوطه مرجع ارزشمندی را برای دست اندرکاران امر ساختمان در جهت ارتقاء ساخت پایدار از طریق مصالح سبز فراهم می‌کند.

     اثرات مخرب مصالح ساختمانی بر اساس آلودگی و عملکرد مصالح در هر مرحله از چرخه حیات محصول (اصطلاحا از گهواره تا گور) متفاوت است. مصالح سبز با اثرات کم یا هیچگونه اثری بر انسان و محیط زیست می‌تواند باعث کاهش انرژی نهفته (Embodied energy) (انرژی که در طول فرآیند تولید ساختمان مصرف می شود، از استخراج معدن، فرایند منابع طبیعی تا تولید و حمل‌و‌نقل و تحویل محصول)، مصرف انرژی، انتشار CO₂، آلودگی هوای داخلی، گردد.

     بر اساس معیار پایداری، انتخاب مصالح با مصرف انرژی نهفته و اتلاف و آلایندگی کم، مستقیماً بار وارده به محیط زیست ناشی از مصالح ساختمانی را کاهش می‌دهد و غیرمستقیم در دو بخش دیگر پایداری (اقتصادی و اجتماعی) تاثیر می‌گذارد.

     مصالح ساختمانی با مصرف انرژی کم، از نظر اقتصادی در معیار پایداری مشارکت دارند، از نظر اجتماعی، نوع مصالح در وضعیت سلامت ساکنین مشارکت دارد. مردم درصد زیادی از اوقات خود را داخل ساختمان‌ها می گذرانند و مصالح خطرناک می‌تواند مستقیماً بر کیفیت هوای داخل تاثیر گذاشته و در نتیجه سلامتی ساکنین را تهدید بکند. مصالح ساختمانی سبز به عنوان یک مقوله مهم، عامل بالقوه ای در جهت تقلیل این اثرات مخرب ناشی از انتخاب مصالح بوده‌اند. معمولاً فرایند انتخاب مصالح، بعضی از دغدغه‌هایی مثل کیفیت، عملکرد ،زیبایی‌شناسی و هزینه، را
شامل می‌شود.

     پایداری یک مفهوم پیچیده‌ای است که به یکی از مسائل عمده در علم مصالح تبدیل شده، انتخاب مصالح ساختمانی یکی از عواملی است که می‌تواند مقوله پایداری در صنعت ساخت را تحت تاثیر خود قرار بدهد. اختلاف آراء در بحث اثرات زیست‌محیطی متاثر از مصالح ساختمانی، بدیهی است، اما نقطه قوتی در آن وجود دارد که معیارهای پایداری را به سمت کاهش اثرات هدایت می‌کند. پایداری عامل تاثیرگذار پیشتاز در تمام کارهای انسان است، از جمله صنعت ساخت که باعث ارتقاء زندگی انسان در جهت افزایش ظرفیت حمایت از اکوسیستم می‌شود. اجلاس جهانی توسعه اجتماعی سال ۲۰۰۵ ارکان سه‌گانه پایداری را تعریف کرد که بر اساس این تعریف، در نظر گرفتن تمام سه رکن پایداری، یک استراتژی مناسب، در جهت هم‌راستایی پایداری با انتخاب مصالح ساختمانی به منظور تقلیل اثرات مخرب آنها، را می‌طلبد. بعضی از تحقیقات در حوزۀ پایداری مرتبط با بخش‌های انتخاب مصالح ساختمانی و طبقه بندی معیارهای مصالح ساختمانی سبز، مطالعات خود را در چارچوب ارکان سه‌گانه پایداری انجام داده‌اند.

     یک مصالح ساختمانی سبز به صورت یک مصالح اکولوژیک، ارتقاء دهنده سلامتی، بازیافت پذیر و با کارایی بالا تعریف می‌شود که می‌تواند در جهت به حداقل رساندن آسیب‌های زیست‌محیطی و سلامتی انسان، در طول دوره چرخه حیات خود عمل کند. مصالح ساختمانی سبز در حال حاضر شامل فهرست رو به رشدی از محصولات، در بازار میباشد که برای ساخت و تجهیزات استفاده می‌شوند. برای قرار گرفتن در این لیست ها، مصالح باید معیارهایی جهت سازگاری با محیط زیست مثل تولید از مواد قابل بازیافت و کم بودن میزان ترکیبات آلی فرار را تامین کنند. مصالح ساختمانی ایده آل باید هیچگونه آثار مخرب زیست‌ محیطی نداشته باشند، یا حتی آثار مثبت زیست‌محیطی داشته باشند از جمله آثاری بر روی پالایش هوا، زمین و آب.

     قابلیت‌های مصالح ساختمانی سبز، در سه حوزه پایداری می‌تواند شامل موارد ذیل باشد:

·     مزایای زیست‌محیطی: بهبود و حفاظت از اکوسیستم؛  بهبود کیفیت آب و هوا؛ کاهش تولید پسماند در زمین و هوا؛ و حفاظت و احیاء منابع طبیعی و تجدیدپذیر.

·     مزایای اقتصادی: کاهش هزینه‌های عملیاتی؛ ایجاد گسترش و شکل دادن به بازارهای محصولات و خدمات سبز؛ بهبود بهره وری ساکنان؛ و بهینه سازی عملکرد اقتصادی در طول چرخه حیات.

·     مزایای اجتماعی: افزایش آسایش و سلامت ساکنان؛ بالا بردن کیفیت زیبایی شناختی؛ کاهش فشار بر روی زیرساخت‌های محلی؛ و بهبود کلی کیفیت زندگی.

     در نتیجه اهمیت زیاد این مقوله، موضوع کتاب حاضر، در خصوص بررسی جایگاه مصالح در آیین‌نامه‌های رتبه بندی ساختمان سبز دنیا و ارائه شاخص‌های ارزیابی متناسب با ملاحظات و شرایط منطقه‌ای ایران شکل گرفت. در نتیجه روند این فرایند و پس از طی مراحل اصلی ارزیابی، مجموعه شاخص‌های ارزیابی مصالح ساختمانی پایدار یا سبز ارائه گردید، لذا مجموعه حاضر خلاصه‌ای از این رهگذر برای مخاطبین اصلی صنعت ساختمان تقدیم می‌گردد. خدا را شاکریم که در مسیر پژوهشی قرار گرفتیم تا گام‌هایی در جهت پیشبرد بخشی از مفهوم ساختمان سبز برداشته شود.

فهرست مطالب

 فصل 1         

مقدمه (مفاهیم و تعاریف)  1

1.1      توسعه پایدار    2

1.1.1   پایداری تکنولوژی    4

1.1.2   پایداری اکولوژیکی    4

1.1.3   پایداری در معماری    4

1.1.4   توسعه پایدار و اجلاس ریودوژانیرو    8

1.1.5   شاخص‌های توسعه و توسعه پایدار در قوانین و مقررات    9

1.1.6   اهداف توسعه پایدار (SDGs)     13

1.2      ساختمان سبز    16

1.3      چرخه حیات (Life Cycle)    40

 فصل 2         

بررسی آیین‌نامه‌های معتبر دنیا در بخش مصالح  45

2.1      مصالح ساختمانی سبز (پایدار)    46

2.1.1   روند صحيح انتخاب مصالح سازگار با محيط زيست    47

2.1.2   فاكتورهاي مهم در انتخاب مصالح    48

2.1.3   شکل‌گيري ضوابطي براي انتخاب مصالح پايدار    49

2.1.4   كمبودهاي موجود در زمينه استفاده از مصالح سازگار با محيط زيست در ايران    49

2.1.5   خواص مصالح پایدار    50

2.1.6   موانع استفاده از مصالح سازگار با محیط زیست    51

2.1.7   ارائه معیارها    52

2.2      بررسی و شناسایی معیارهای ارزیابی مصالح در برخی از آیین‌نامه‌های معتبر    62

2.3      خلاصه فصل    72

2.4      اسناد پشتیبان برخی آیین‌نامه‌های مبنای این تحقیق    74

2.4.1   اسناد پشتیبان معیارهای مرتبط با مصالح BREEAM    74

2.4.2   اسناد پشتیبان معیارهای مرتبط با مصالح LEED    76

2.4.3   اسناد پشتیبان معیارهای مرتبط با مصالح CASBEE    79

2.4.4   اسناد پشتیبان معیارهای مرتبط با مصالح SBTOOL    81

2.4.5   اسناد پشتیبان معیارهای مرتبط با مصالح Green star    82

 فصل 3         

پیشنهاد برای ایران    85

3.1      مقدمه    86

3.2      استخراج معیارها و تناظر سیستم‌های رتبه‌بندی    86

3.3      تعیین دسته‌بندی و معیارهای اصلی    95

3.4      غربالگری معیارهای سطح یک و ارائه معیارهای سطح دو    100

3.5      گزینش نهایی معیارهای سطح دو    115

3.6      یافته‌ها    120

3.7      اسناد پشتیبان داخلی    125

منابع    135