سخن ناشر
شناخت و درک دلایل ایجاد تروما و علائم و چگونگی بروز آن در کودکان، کمکی است به درمان رنجی که مشاهده نمیشود. تشخیص تروما در دورة کودکی بسیار دشوار و حتی غیرممکن است، زیرا نمی‌توانیم آن واقعه را از نگاه کودک تجربه کنیم.
این کتاب با زبانی ساده و صمیمی و با دیدی همه‌جانبه علل ایجاد تروما در کودکان، تأثیرات آن و مداخلات مناسب را بیان می‌کند.
یکی از علت‌هایی که اهمیت آگاهی نسبت به تروما و مداخلۀ به‌موقع را نشان می‌دهد، این است که بروز حوادث آسیب‌زا در دورة کودکی باعث تغییراتی در مغز میشوند، بنابراین، می‌توانند تأثیر منفی بر یادگیری و رفتار کودک داشته باشند. پردازش اطلاعات کلامی، عمل به راهنمایی‌های معلم، یادآوری مطالب شنیداری، بازیابی اطلاعات و تمرکزکردن، برخی از این حوزه‌‌های شناختی هستند که پس از تجربة حوادث آسیب‌زا در کودکان، مورد تخریب قرار میگیرند. به‌علاوه، این کمبودهای شناختی میتواند در این کودکان منجر به ناامیدی، عزت‌نفس پایین، حل مسئلة ضعیف، مشکلات رفتاری، تعارض با دیگران، مدرسه‌گریزی، ترکتحصیل و مواردی از این قبیل گردد.
افرادی که با کودکان سروکار دارند، به‌خصوص والدین، معلمان و مشاوران مدرسه باید از تأثیر حوادث آسیب‌زا بر یادگیری و روان کودکان آگاه باشند تا بتوانند سریع‌تر آن را تشخیص دهند و در زمان مناسب، کودک را در جهت انجام مداخلات مناسب ارجاع دهند و از سایر آسیب‌‌هایی که ممکن است کودک به‌دلیل کاهش عملکرد خویش تجربه کند، پیشگیری نمایند.
هدف اصلی در انجام مداخلات مناسب برای این کودکان، این است که آن‌ها افکار ناکارآمد مربوط به «قربانی‌بودن» را با افکار سازندة مربوط به «توانمندبودن» تعویض کنند و به این ترتیب حس امنیت و امید را تجربه کنند.
گذر کودکان از بحران‌ها به کمک مداخلات به‌موقع، ما را در دست‌یافتن به جامعه‌ای سالم به لحاظ روانی و عاطفی یاری خواهد داد.
باید بدانیم کودکی که تجربة حوادث آسیب‌زا دارد، هرگز بدون مداخلات مناسب و به‌صورت خودبه‌خودی بهبود نخواهد یافت. کودک حتماً باید مورد حمایت قرار گیرد و مداخلات مناسب دریافت کند. بدون انجام مداخلات مناسب، آسیبهای ناشی از این حوادث تا آخر عمر کودک، ادامه پیدا خواهد کرد و پیامدهای نامطلوب مختلفی خواهد داشت.
برای جامعه‌ای سالم باید تلاش شود تا دلایل آسیب‌ها را از کودکی به‌موقع شناسایی کرد تا کودکان که آیندگان این کشورند هرچه بیشتر در صحت روانی رشد یابند و بتوانند از ظرفیت‌ها و استعدادهایشان در شکل دادن به زندگی، بهره ببرند.
کتاب پیش رو حاصل زحمات خانم دکتر آزاده محولاتی و آقای دکتر علی فتحی آشتیانی است که با دیدی همه جانبه به این مسئله پرداخته‌اند. از همین مولفان کتاب دیگری با نام اختلالات شخصیت بر اساسDSM-5 و الگوی ابعادی: راهنمای عملی برای روان‌پزشکان و روان‌شناسان نیز به چاپ رسیده است.
امید است که کمکی باشد برای کودکان سرزمینمان.
کودکی مادر خود را بر اثر بیماری ازدستداده است. اکنون، دچار شب‌ادراری و ناخن جویدن شده است.
*
نوجوانی پس از مرگ برادرش به‌دلیل یک بیماری واگیردار در خانه قرنطینه شده است. اکنون، علاوه بر هیجان غم و اندوه، احساس طردشدن نیز دارد.
*
دختری 15 ساله چندین بار مورد تجاوز و سوء‌استفاده قرار گرفته است. اکنون، تبدیل به دختری غیرقابل‌کنترل با رفتارهای پرخطر شده است.
*
دو خواهر و یک برادر در سنین 5، 11 و 15 سالگی متوجه شده‌اند که خواهر آن‌ها در اثر تجاوزی وحشیانه به قتل رسیده است. اکنون، همة آن‌ها دچار مشکلات رفتاری و روانی شده‌اند.
*
پسری در 2 سالگی شاهد قتل مادرش توسط پدرش بوده است، اکنون، پس از گذشت ده سال از آن ماجرا او هنوز هم نمیتواند در رختخواب بخوابد و تنها راهی که میتواند بخوابد، خوابیدن روی زمین است.
*
کودکی 3 ساله به‌دلیل بدسرپرستی والدینش از آن‌ها جدا شده است و متأسفانه به‌دلیل کمبود جا بین چند مرکز بهزیستی جابه‌جا شده است و اکنون، به‌شدت منزوی است و با دیگران ارتباط برقرار نمیکند.
فهرست
/ فصل اول / بروز تروما در کودکان. 15
واکنش‌های کودکان بعد از تجربة یک حادثة آسیب‌زا 20
مداخلات مناسب برای کودکان آسیب دیده از یک حادثة آسیب‌زا 23
یافته‌‌های علوم شناختی در مورد تروما 28
نکات کاربردی در مورد بروز تروما در دورة کودکی در اثر حوادث آسیب‌زا 35
نکات کاربردی برای والدین در مورد بروز تروما در کودک 38
/ فصل دوم / بروز تروما در دانش‌آموزان مدرسه. 43
ده نکته کاربردی در کار با دانش‌آموزان آسیب‌دیده از حوادث استرس‌زا 45
راهکارهایی برای کمک به کودکان و خانواده‌‌های آنان 62
پاسخ به سؤال‌های متداول در مورد تروما به‌علت حوادث آسیب‌زای خارج از مدرسه 65
/ فصل سوم / بروز تروما در اثر حوادث طبیعی و غیرطبیعی.. 83
سایر واکنش‌های آسیب‌زا کدامند؟ 85
تروما در اثر حوادث غیرطبیعی 89
سؤال‌‌هایی که معمولاً کودکان می‌پرسند 92
تروما در اثر تجربة پاندمی ویروس کرونا 94
ابتلا به تروما در اثر پاندمی ویروس کرونا در کودکان 96
مشکلات رفتاری کودکان مبتلا به تروما در اثر پاندمی کرونا 98
راهکارهایی برای والدین و روان‌درمانگران 99
/ فصل چهارم / آسیبهای خانواده در اثر بروز تروما 113
رفتارهای ناسازگارانه خانواده در واکنش به حوادث آسیب‌زا 115
نگرشهای ناسازگارانه خانواده در واکنش به حوادث آسیب‌زا 115
پاسخ‌های روانشناختی به سوگ 118
واکنش‌های فرد طی فرایند سوگ 119
انواع سوگ پاتولوژیک یا پیچیده 124
نکاتی برای برون رفت از سوگ ابرازنشدۀ ناشی از کووید-19 128
نکات کاربردی در مواجهه با خانواده‌‌های آسیب دیده از سوگ 132
/ فصل پنجم / راهبردهای مدیریت هیجانات در کودکان آسیب‌دیده از تروما 137
/ پیشگفتار /
موقعیتی را در نظر بگیرید که کودکی شاهد شلیک گلوله به سر فردی بوده است؛ کودکی شاهد مرگ پدرش در تصادف خودرو بوده است؛ کودکی به‌شکلی غیرقابل‌باور توسط یکی از والدینش آزار دیده است؛ نوجوانی بعد از ابتلای پدر یا مادرش به کووید-19 امکان دیدار با او را نداشته است و پس از بردن او به بیمارستان دیگر او را ندیده است و حال تا پایان عمر نیز قرار نیست او را ببیند و بسیاری موقعیتهای دیگر. به نظر شما چه اقداماتی برای کمک به این کودکان مناسب هستند؟ همچنین، در نظر بگیرید که کودکی در آتش‌سوزی کشته شده است؛ خواهر و برادر کودکی به‌طرز وحشتناکی در قتل‌‌های زنجیره‌ای کشته شده‌اند؛ دانشآموزانی سوار بر اتوبوس مدرسه واژگون شده‌اند و... در این شرایط اقدامات مناسب برای کمک به کودکان بازمانده و اطرافیان آن‌ها چیست؟
از آنجایی که ترکیب آگاهی و توانمندسازی تأثیرگذاری بیشتری خواهد داشت، ابتدا در این کتاب، اطلاعات لازم در مورد تروما در اثر حوادث آسیب‌زا و چگونگی ایجاد آن، افکار، رفتار و هیجانات کودکانی که یک حادثه آسیب‌زا را پشت‌سر گذاشته‌اند و همچنین، نتایج تحقیقات مبتنی بر شواهد علوم اعصاب در این زمینه ارائه گردیده است. این کتاب به شما این آگاهی را می‌دهد که واکنش‌های کودکان قربانی حوادث استرس‌زا میتواند با یکدیگر متفاوت باشد؛ مثلاً یکی دچار افت تحصیلی گردد، دیگری روابطش را با دیگران قطع کند، سومی افسرده شود، چهارمی پرخاشگری کند، پنجمی اقدام به خودزنی یا خودکشی کند، ششمی اقدام به دیگرزنی کند و غیره. این اطلاعات به روان‌درمانگران این آگاهی را می‌دهد که به تروما نه به‌عنوان یک مقوله تشخیصی بلکه به‌عنوان مجموعه‌ای از تجربیات شناختی، رفتاری و هیجانی بنگرند که منجر به بروز رفتارهایی خاص میگردند. در انتهای کتاب نیز مداخلاتی کاربردی، ساده و خلاقانه برای کمک به این کودکان ارائه گردیده است، زیرا بسیاری از تحقیقات موجود در مورد تروما نشان داده‌اند که با ارائۀ مداخلات مناسب به این کودکان و نوجوانان، بررسی و اصلاح تجربیات ناگوار آن‌ها امکان‌پذیر می‌گردد. به‌علاوه، علائم اختلال استرس پس از سانحه به‌طور قابل‌توجهی در آن‌ها کاهش مییابد و قدرت رویارویی این کودکان نسبت به چالش‌هایی که با آن روبهرو هستند، افزایش مییابد و این موارد منجر به رشد پس از سانحه در آن‌ها می‌گردد.
بنابراین، این کتاب برای افرادی همچون والدین، روان‌درمانگران کودک، مددکاران اجتماعی، مربیان مدرسه، تیم‌های مداخله در بحران و روان‌درمانگران تازه‌کار و حتی متخصصان حرفه‌ای که مدت‌ها در مورد آسیبهای روانی کودکان فعالیت داشته‌اند و به‌دنبال روش‌‌های جدیدی برای کار با این کودکان هستند، مفید و مؤثر خواهد بود. در انتها، از همة کودکان و خانواده‌‌های قربانیانی که در ارتباط با آسیبهای بعد از حادثه به ما درس‌‌های زیادی آموخته‌اند، کسانی که تجاربشان را با ما در میان گذاشتند و ما را در کمک به کودکان دیگر یاری رسانده‌اند، سپاسگزاریم. به‌علاوه از مهندس عباس میقانی، مدیر عامل محترم انتشارات بعثت و همکاران محترمشان، به‌خاطر همراهی و همکاری در انتشار این کتاب، صمیمانه تشکر میکنیم.
علی فتحی آشتیانی، آزاده محولاتی
بهار 1400
