درباره این کتاب
حضور ربكا كرين، استاد تمام، تلفيق اصول اصلی راهنمای رواندرمانی مبتنی بر ذهنآگاهی در این نسخه اصلاح شده، يك حضور بسيار خوشايند است. كرين بهعنوان یک استاد، مدرس و مربي حرفهاي، تركيب غني و مناسبي از تعامل ميان تمرينهاي منزل و تمرین در طول برنامه، توام با ايجاد بصیرت را در اين كتاب پديد آورده است، لذا اين كتاب هم براي افراد تازهکار و همچنين افراد باتجربه، كتابي سودمند خواهد بود.
دکتر زیندل سگال
استاد برجستۀ روانشناسی اختلالات خلقی، دانشگاه تورنتو اسکاربرو،
همکار توسعه شناختی مبتنی بر ذهنآگاهی
مطالعه "درمانشناختي مبتني بر ذهنآگاهي با تأكيد بر مشخصههاي اختصاصي ويرايش دوم"، برای هر پزشك و درمانگري که مایل به درک و بینش كامل و صحيح در مورد برنامه MBCT است، ضروري است. این کتاب بهطور واضح و دقیق، با فصلهای جدید و مطالب بهروز، نگاشته شده است. این کتاب مرور کلی دربارۀ برنامه MBCT را ارایه میدهد. نکتۀ مهم آن است كه، دکتر کرین به اصول زیربنايي در آموزش و چگونگی ارتباط آن با عملکرد ذهنآگاهی پرداخته است. این کتاب یک گوهر و یک منبع ارزشمند است. من آن را بهشدت توصیه میکنم.
سوزان وودز
MSW ،LICSW ، بنیانگذار و مشاور ارشدMBSR/MBCT
استاد و مربی مؤسسه آموزش حرفهای مبتنی بر ذهنآگاهی، دانشگاه کالیفرنیا سن دیگو
نویسنده عصارهی سالها تجربه در آموزش MBCT و درک عمیق خود از MBCT را به زبانی ساده و در دسترس قرار داده است. این کتاب با ساختاری روشن و مملو از جزئیات نظری و عملی غنی است. یک گوهر واقعی برای هر دو گروه مبتدی و معلمان كه به MBCT علاقهمند هستند، ميباشد.
هلن ما اس-
کارشناسی ارشد، دکتری، مدیر مؤسس، مرکز ذهنآگاهی از هنگکنگ
برای من بسیار مایۀ افتخار و مباهات است كه این كتاب شگفتانگیز در مورد شناختدرمانی مبتنی بر ذهنآگاهی را به فرهيختگان و پزشكان، به افراد باتجربهتر و تازه وارد به این رشته توصیه كنم. من سالهاست که ربکا کرین را میشناسم و او را بهخاطر کارهای مهمش در زمینه یکپارچگی ذهنآگاهی، مداخلات مستقر و شایستگی حرفهاي در ارایه آن توسط معلمان بسیار تحسین میکنم.
ربکا خود یکی از صالحترین معلمان ذهنآگاهی است که من میشناسم؛ با رفتار گرم و غیرقضاوتگرایانه، همراه با یک رویکرد بسیار کاربردی و کامل. این یک افتخار است که بتوانیم از این نسخه دوم کتاب او در حین تدریس خود استفاده کرده و از آن بهره ببريم. از این گذشته، نهتنها مراجعان، بلکه ما نیز بهعنوان مربيان و درمانگران، هرگز نباید یادگیری و پیشرفت خود را متوقف نماییم! "
آن. اسپكنز
استاد روانپزشکی، مرکز ذهنآگاهی رادباود،
بخش روانپزشکی، مرکز پزشکی دانشگاه رادباود، نيجمگ، هلند
شناختدرماني مبتني بر ذهنآگاهي
نسخۀ جدید كتاب درمانشناختي مبتنی بر ذهنآگاهی با تاكيد بر ویژگیهای متمایز(MBCT) بسيار مختصر، ساده، موجز و كاملاً متناسب با ارتقا و رشد MBCT تهيه شده است. روند آموزش مبتنی بر MBCT مبتنی بر تمرین مراقبه ذهنآگاهی است و همانطور که بهنظر ميرسد به جهتگيري جدید بهسمت تجربۀ دروني دعوت میکند؛ روشی که با پذیرش و شفقت همراه است. این رویکرد از اين ديدگاه حمايت ميكند كه حتی اگر مشکل جزء ذاتی زندگی باشد، میتوان با روشهای نوين روي آن كار كرد و آن را حل نمود.
این کتاب مرجع مطلوبي را برای درک ویژگیهای اصلی نظری و عملی MBCT فراهم میکند. همچنين چارچوب قابل دسترس و کاربردی آن را که در چاپ نخست با 30 ویژگی متمايز این رویکرد بسیار محبوب بود را حفظ كرده است. مطالعه درمان شناختی مبتنی بر ذهنآگاهی با ویژگیهای متمایز برای متخصصان و کارآموزان این رشته ضروري خواهد بود. مطالعۀ اين رويكرد برای هر دو گروه درمانگران حرفهاي و مبتدي علاقهمند به MBCT بسيار جذاب است.
دکتر ربکا کرین یک مدرس و مربی MBCT است و مرکز تحقیقات و تمرین ذهنآگاهی، دانشکده روانشناسی، دانشگاه بنگور انگستان را هدايت میکند.
ویژگیهای متمایز درمان شناختي رفتاري
ويراستار ارشد: ويندي درايدن
رفتار درمانی شناختیCBT در جهت حرکت بهسمت تمرین مبتنی بر شواهد با موقعیتهاي اصلی درگير ميشود و اغلب در محیط بالینی مورد استفاده قرار میگیرد. با این وجود هنوز هیچ رویکرد جهانی برای CBT وجود ندارد، اما درمانگران از رویکردهای اول، دوم و حتی سوم صحبت میکنند. این مجموعه راهنمایی ساده و كاربردي برای تعدادی از روشهایCBT ارایه میدهد و ویژگیهای متمایز هر رویکرد را روشن میکند.
ویرایستار حرفهاي این مجموعه ویندی درایدن در سطح مطلوبی این مهارتها را بهطور خلاصه در 30 فصل که مبتنی بر ویژگیهای نظری و عملی این درمان است، خلاصه کرده است. مطالعه این مجموعه در مورد ویژگیهای متمايز CBT برای روانشناسان، مشاوران و یا هر فرد آشنا با این علم که تمایل به کسب دانش بیشتر درباره طیف وسیعی از رویکردهای رفتاری شناختی جدید و در حال توسعه دارد، ضروري و مفيد است. عناوین مجموعه کتابهای دیگری که در این زمینه مطالبی را ارایه نمودند به شرح ذیل است:
عناوین در این مجموعه:
رواندرمانی ساختاری نوشته: رابرت. آ. نیمیر
رفتاردرمانی ديالكتيكي نوشته: میشلا سوالتز و هیدی هرد
روانشناختی تحلیلی کاربردی
Mavis Tsai, Robert J. Kohlenberg, Jonathan W.Kanter, Gareth I. Holman and Mary Plummer Loudon
درمان فراشناختي نوشته: پیتر فیشر و آدرین وِلز
شناخت درماني مبتني بر ذهنآگاهی ويرايش دوم نوشته: ربکا کرین
درمان شناختي رفتاري نوشته: John Rhodes
رفتار درماني عقلاني- هيجاني نوشته: ویندی درایدن
رفتار درماني عقلاني- هيجاني ويرايش دوم نوشته: ویندی درایدن
طرحواره درماني نوشته: جفری یانگ و اشکل رافائل و ديويد برن استين
درمانشناختي مبتني بر شواهد نوشته: Irismar de Oliveira
رفتار درماني ديالكتيكي ويرايش دوم نوشته: میشلا سوالتز و هیدی هرد
جلسههای تكي درمان يكپارچه شناختي رفتاري نوشته: ويندي درايدن
برای کسب اطلاعات بیشتر در مورد این مجموعه لطفاً به site زیر مراجعه کنید:
http://www.routledge.com/CBT-Distinctive-Features/book-series/DFS
فهرست
سخن مترجم برای ویرایش دوم. 12
تقدیر و تشکر نویسنده. 14
پیشگفتار. 18
مقدمه. 21
بخش نخست.. 26
ویژگیهای نظری برجستهدر شناختدرمانی مبتنی بر ذهنآگاهی (MBCT) 26
فصل نخست........................................................................................................27
یکپارچهسازی دو رويكرد کاهش استرس مبتنی بر ذهنآگاهی و رفتار درماني شناختی..........................27
فصل دوم ...............................................................................................................................................................32
نظريه شناختي آسيبپذيري نسبت به افسردگي زيربناي رويكرد MBCT........................................................32
فصل سوم...............................................................................................................................................................37
یادگیری مهارتها بهمنظور کاهش خطر احتمال عود افسردگی...........................................................................37
فصل چهارم......................................................................................................................................................42
حالتهای ذهن.......................................................................................................................................................42
فصل پنجم..............................................................................................................................................................45
حالتهای ذهنی......................................................................................................................................................45
«حالت ذهني بودن»...............................................................................................................................................45
فصل ششم..............................................................................................................................................................50
هدايت خودكار و هوشياري آگاهانه.........................................................................................................................50
فصل هفتم..............................................................................................................................................................54
فکرکردن و احساسکردن.......................................................................................................................................54
فصل هشتم.............................................................................................................................................................58
سفر زمان بهشكل ذهني و تمركز بر حال حاضر....................................................................................................58
فصل نهم............................................................................................................................................................61
واکنش و پاسخ به تجربه.........................................................................................................................................61
اجتناب و گرایش....................................................................................................................................................61
فصل دهم...............................................................................................................................................................66
به تفاوت نياز است و اجازه بدهيم همه چيز همانگونه كه هستند باشند و مشابه نسازيم...................................66
فصل یازدهم...........................................................................................................................................................70
راههای نزدیکشدن و خوشامدگويي به چيستي امور.............................................................................................70
فصل دوازدهم.........................................................................................................................................................76
ديدن افكار واقعي و ديدن آنها بهعنوان حوادث ذهني.........................................................................................76
فصل سیزدهم.........................................................................................................................................................82
خاستگاه ذهنآگاهی................................................................................................................................................82
فصل چهاردهم........................................................................................................................................................85
کار بر روی آسیبپذیری کلی و خاص...................................................................................................................85
فصل پانزدهم..........................................................................................................................................................89
پژوهشهای مبتنی بر شواهد تجربیMBCT................................................................................................................89
بخش دوم...................................................................................................................................................................95
ویژگیهای عملی برجسته در شناختدرمانی مبتنی بر ذهن آگاهی MBCT................................................................95
فصل هفدهم.........................................................................................................................................................103
موضوع جلسههای.................................................................................................................................................103
فصل هجدهم.......................................................................................................................................................107
ارزيابي و جهتدهی..............................................................................................................................................107
فصل نوزدهم........................................................................................................................................................111
خوردن يك كشمش با آگاهي..............................................................................................................................111
فصل بیستم..........................................................................................................................................................115
تمرين وارسی بدن................................................................................................................................................115
فصل بیستویکم..................................................................................................................................................118
راهرفتن به شیوه ذهنآگاهی.................................................................................................................................118
فصل بیستودوم...................................................................................................................................................122
تمرين جلسههای مراقبه در وضعیت نشسته..........................................................................................................122
فصل بیستوسوم................................................................................................................................................126
سه دقیقه فضای تنفس .......................................................................................................................................126
فصل بیستوچهارم...............................................................................................................................................130
اهميت تمرين در منزل.........................................................................................................................................130
فصل بیستوپنجم................................................................................................................................................134
تمرينهای ذهنآگاهی در زندگي روزمره.............................................................................................................134
فصل بیستوششم................................................................................................................................................137
تجارب خوشایند و ناخوشایند................................................................................................................................137
فصل بیستوهفتم.................................................................................................................................................141
عناصر برنامۀ آموزشی شناختي رفتاری............................................................................................................... 141
فصل بیستوهشتم...............................................................................................................................................146
بررسي تجربه........................................................................................................................................................146
فصل بیستونهم...................................................................................................................................................152
محيط آموزش درمان MBCT..........................................................................................................................152
فصل سیام...........................................................................................................................................................157
آموزش با شیوه تجسم..........................................................................................................................................157
منابع بیشتر............................................................................................................................161
منابع......................................................................................................................................167
سخن مترجم برای ویرایش جدید
آرامش هنگامی آغاز میشود که درک کنید همهچیز در دستان شماست و قدرت تغییر امور مختلف را دارید. هنگامی که درمییابید تعبیر و تفسیر از امور پیرامون، دنیای شما را شکل میدهد، زمانی که تماشاگر متفکری به پیرامون خود شوید، سطح بالاتری از آگاهی را فعال کردهاید. آنگاه بهتدریج درمییابید که ورای فکر و تفکر موجود شما، گسترۀ عظیمی از شعور و آگاهی وجود دارد که کافیست بخواهید تا آن را لمس کنید. هنگامی که آگاهی شما معطوف به برون است، جهان برایتان تعبیر و تفسیر میگردد و هنگامی که به درون خود معطوف میشوید منشا خود و دنیای پیرامون خود را درک میکنید. همهچیز در گرو انتخاب و تعبیر شماست همانگونه که حضرت حافظ میفرماید:
«خواهی که سخت و سست جهان بر تو بگذرد |
|
|
|
بگذر ز عهد سست و سخنهای سخت خویش» |
|
هنگامی که به آنچه در حال حاضر هستید بیاندیشید، گذشته نیروی خود را از دست میدهد، فرصت تعمق در وضعیت موجود و توان شناسایی مسئله موجود به شکل واقعی برای شما امکانپذیر میگردد و تغییر میسر شروع میشود.
به شخصه معتقدم آدمي همواره در پي آرامش و سكون است حال آنكه آرامش و سكون آدمي در ناآرامي و جنبوجوش او تعريف شده است. ما همواره تلاش ميكنيم در دنياي بيقرار، قرار يابيم، حال آنكه قرار ما در بيقراري و سيالي ما در حال حاضر است و اگر با جريان و روند زندگي همواره همراه و مهربان باشيم و شفقت نسبت به خود و پيرامونمان را از ياد نبريم، رنج و سختي همراه ما نخواهد شد.
کتاب حاضر با نگاهی نو به بیماریهای روانی از جمله افسردگی و با تکیه بر مبانی درمان شناختی رفتاری، درمانی نوین را ارایه کرده است و تمرینهای موجود در کتاب به ما نشان میدهد که چگونه راحتی و سبکی ناشی از تمدد اعصاب را تجربه نماییم.
در پی مطالعات و تحقیقاتم دربارۀ علل افسردگی و عود مجدد آن، به پیشنهاد یکی از دوستان، این کتاب به من معرفی شد و کار بر روی ترجمۀ آن را آغاز کردم. لحظهلحظۀ ترجمۀ این کتـاب با تلاش فراوان و به امید رهایی بیمـاران از درد و رنجهایشـان صورت گرفت. از آنجا که رویکرد درمانی، جدید بود و هنوز معادلهای بسیاری از کلمات موجود نبود، نیاز به کار بیشتر بر روی ترجمه وجود داشت که در این راه از راهنماییهای صبورانه و دلسوزانۀ اساتيد محترم بهره گرفتم. در مسير و روند ترجمه مشكلات بسيار زيادي در پيداكردن مناسبترين كلمات در پيشرويم بود. در برخي از موارد گويش و لحن نويسنده تغيير ميكرد و خود دشواري ترجمه را براي من كه صرفاً مشتاق به دريافت و فهم دانش كتاب بودم و از فن ترجمه آگاهي كاملي نداشتم دوصد چندان ميكرد.
در تمام مدت ترجمه کوششم بر آن بود که در عین وفاداری به متن، ترجمهای روان و قابلفهم برای عموم دانشجویان و متخصصان عرضه شود؛ در نتیجه، بارها با ترجمه مقابله و در برخی موارد اصلاح و بازنویسی شد. پس از چاپ اين كتاب و ورود اين دانش به زبان فارسي در كشورم، دوستان و همكاران زيادي ترجمههايي سليستر از كتابهاي مشابه ارایه كردند. اكنون كه اين رويكرد در ايران شناخته شده است و طرفداران بسياري را به خود جذب كرده است به پیشنهاد ناشر بر آن شدم تا ويرايش جديد كتاب و دانش بهروز شده اين رويكرد را پيشكش شما علاقهمندان گردانم. متن حاضر تلاش و بضاعت اندک من بود که تعجبی ندارد اگر کاستیها و ابهاماتی در آن به چشم بخورد. در اینجا از اساتید و صاحبان فن که با گوشزدهای بهجا و صحیح خود سبب ارتقای دانشم خواهند شد پیشاپیش استقبال و تشکر میکنم. همچنين بر خود لازم ميدارم از زحمات دوست و همكار ارجمندم آقاي محمد سعيد اويسيپور در رفع ابهاماتم در ترجمۀ جديد تشكر و قدرداني لازم را به عمل بياورم. در خاتمه از زحمات آقای مهندس محسن میقانی مدیر موسسه انتشارات بعثت برای ویراستاری و نظارت بر چاپ کتاب سپاسگزارم.
دكتر انیس خوش لهجه صدق
تقدیر و تشکر نویسنده
این تقدیرنامه را به یاد همۀ کسانی مینویسم که من را در نوشتن این کتاب یاری کردند. صمیمانه از افرادی که با روابط و تأثیر مستقیم و غیرمستقیم خود باعث یادگیری من و نوشتن این کتاب شدند سپاسگزارم. من در طول نوشتن از افراد و مکانهایی که دانش و فضيلت آنها بخشی از درک ضمنی من شده است، بسيار آموختهام و از هر گونه کوتاهی و قصور در قدردانی عذرخواهی میکنم.
همچنین از دوستان و معلمانی که سهم عمدهای در ارتقای درک و آگاهی من از کاربردهای عملی ذهنآگاهی و دیگر آموزشهای شناختدرمانی مبتنی بر ذهنآگاهی داشتند و الهامبخش من بودند، تشکر میکنم.
در ابتدا و از همه مهمتر از آقای مارک ویلیامز سپاسگزارم که با حضور سخاوتمندانه و مداوم خود برایم همچون معلم، همکار و دوست بودند و در محضر این استاد تکنیکها را فراگرفتم. روابط و ارتباط دوستی من با فریس یوربانوسکیو آموزشهای وی که تاکنون طی گذر سالها برایم مفيد بوده و به دركم از آنچه به دنبالش بودهام جان بخشيده و بهصورت عمیقی در من اثرگذار بوده است.
از آموزگاران دیگری که الهامبخش من بودند بهویژه از مارتین آیلوارد، مارتین و استفان باتچلور، رجمال جین، گرگوری کرامر، کن اولدفیلد، دیوید رینیک، ملیسا بلکر، جان کابات زین و کریستینا فلدمان سپاسگزارم. آموزشها و مخاطرات و اکتشافات مشترکی که من با سیندی کوپر، پاملا اردمان، دیوید الیاس، تریش بارتلی ویلم کویکن، کاروناویرا و سارا سیلورتون گذراندم، سهم بهسزایی در سفر من داشتهاند.
من عميقاً از همكاران هميشه همراه مركز پژوهش و تمرين ذهنآگاهي (CMRP) - الونيد گلد، شارون هادلي، گوما گريفيتز و همچنين آليسون اوانز در مجموعه ذهنآگاهي CiC، كه زمينۀ منظمي براي كار من ايجاد كردند، تشكر ميكنم.
من بسیار خوشحالم که از طریق شبکهای از همکاران محاصره شدهام که تعامل پرشور و مداوم آنها با تمرین و تدریس ذهنآگاهانه همواره الهامبخش من بوده است - تیم آموزش هسته CMRP و سرپرستان مجموعه ذهنآگاهيCiC. با سپاس و تشکر از شما دوستان عزیز.
از ملانیا فنل و سیاران ساندرز که بخشهای اصلی این نسخه را خوانده و توصیه کردهاند، تشکر ویژه دارم. همچنين از رابرت سایکس که متن را میخواند و توصیههای عالی در زمینۀ ویرایش نسخه ارایه میداد و از تيم انتشارات روتلج برای راهنمایی در تنظيم سرمقاله فوقالعاده جذاب، سپاس و قدرداني بينهايت دارم.
بخشهایی از مطالب در مورد جنبههای عملی MBCT از منابع آموزش که ما در تمرينهاي آموزشی خود استفاده كردهايم، استخراج شده است. – از شركتكنندگان عزيز بهویژه جودیت سالسبی، مارک ویلیامز، ملیسا بلکر، فلورانس ملوئو مایر، و باب استال سپاسگزارم.
دانشگاه بنگور با پیشرفت و تکامل کار، زمینه پشتیبانی CMRP را فراهم كرد، قدردانی عمیق خود از همکاران دانشگاه را كه در طول زمان این امر را تسهیل کردهاند، اعلام ميدارم.
در توصيف این اثر ميتوان گفت: قطرهای کوچک از روند طولانی و غنی آموزش و یادگیری را ارایه میکنم. من از همۀ کسانی که در روند اين یادگیری سهیم بودهاند، بهویژه برای جان کباتزین، ساکی سانتورلی، فلورانس ملوئو میر و از همۀ همکارانشان در مرکز ذهنآگاهی در ماسا چوست ایالات متحده که توسعه یافته است، از صميم قلب سپاسگزارم.
همچنين در خصوص برنامه کاهش استرس مبتنی بر ذهنآگاهی از مارک ویلیامز، زیندل سگال و جان تیزدل نیز تشکر میکنم كه همكاري سه نفره آنها در اين زمينه زندگی من و بسیاری دیگر را تغییر داده است. به شرکتکنندگان و دانشجویان دورهها و برنامههای آموزشی مبتنی بر ذهنآگاهی در سراسر جهان؛ و به بسیاری از افرادی که بخشی از این یادگیری جمعی بودهاند و من آنها را نمیشناسم، اين كتاب را پيشكش ميكنم.
از جانت و پدی اونیل که بار دیگر مكان بكر خود را در منطقه دریاچه برای من گشودند تا بتوانم بنویسم، تشکر و قدردانی میکنم. مرکز تريگونزدر دره زیبای نانتل منظره بصري زيبا و گسترده، همچنين ارتباط نزدیک با زمین و میزبانی قطارها و اجتماعات همچنين کافه آلپ در بتويز كويد که در آنجا گفتووگوهای مثمر ثمر صورت ميگرفت بر یادگیری من تأثیر بهسزايي داشته است.
آخرین و مهمترین تشکر عمیق من از خانوادهام: از مارك بهخاطر عشق پایدار و زندگی زیبای خانوادگی -با تو همهچيز ممكن است- و به فرزندانم جوئل، الی و فریا برای عشق شما به زندگی و بیدار نگهداشتن من نسبت به آنچه در زندگي داراي اهميت است.
از همه گذشتگان كه دانش خود را براي ما نگاشتهاند و این امکان را برای ما فراهم کردهاند که در این زمان و تاریخ پرسشهای خود را کاوش کنیم، سپاسگزارم. باشد که این مشارکت در حمایت روند دانش جهاني در هدايت ما بهسوي شفقت و پایداری نقش داشته باشد.
تقدیر و قدردانی بابت اجازۀ درج برخی مطالب منابع زیر در کتاب:
بخشهایی از این تقدیرنامه برگرفته از منابع زیر است:
«بدن شاد است ـ شاد زندگیکردن را دوست دارد، زمانی که توجهمان را روی آن متمرکز میکنیم،» بخشی از سخنان اجاهن سامدهو 2006 در مورد وارسی بدن، چاپ مجدد.
خلاصهای از سندباد در باران ـ کتاب شادی بخش در افسردگی، نوشته: گوئینت لوئیس. کپی رایت 2002 گوئینت لوئیس و تکثیر با اجازه ناشران هارپرکالینزو جسیکا کینزلی.
گزیدهای از مولانا جلالالدین رومی ترجمه شده توسط کلمن بارکس، جان معین، آ.ج. اربری و رینولد نیکسون 1999. حق نشر کلمن بارکس 1995. تجدید چاپ با کسب اجازه از گروه پنگوئنها انگلستان یک بخش از هارپر کالینز ایالت متحده آمریکا.
جدول 5.1 و شرح حال نشان داده شده در آغاز فصل 24 از سگال، ويليام، تيزدل گرفته شده است (2013) درمانشناختی مبتنی بر ذهنآگاهی برای افسردگی، نیویورک: گیلفورد، صفحه 274، مجوز مجدد انتشارات گيلفورد.
جدول 13.1 از مک کون، ریبل و میکروزی (2010) گرفته شده است. آموزش ذهنآگاهي، یک راهنمای عملی برای پزشکان و مربیان، با مجوز از اسپيرينگر اقتباس شده و مورد استفاده قرار میگیرد.
نکته مهم: در سراسر این کتاب نام بیماران بهخاطر ناشناس ماندن تغییر یافته است، اما تجارب واقعی هستند.
پیشگفتار
وقتی صحبت از جایگاه ذهنآگاهی در دنياي امروز ميشود، بهنظر میرسد دو ديدگاه متفاوت در معرفي آن وجود دارد. هرچند كه اين دو نگاه با هم همپوشانی دارند، اما آشنايي با آن خالي از لطف نيست. نخست دنياي پر تحول رسانههاي تبليغاتي است كه در اين دنياي پر فراز و نشيب با هيجانات متعدد، نااميدي را به همراه ميآورند. ذهنآگاهی در اين ديدگاه بهعنوان نوعی نوشدارو، درمانی که همه باید از آن استفاده كنند معرفي ميشود، اما بعد از مدت زمان اندكي بهعنوان روش درماني كه عوارض خطرناكي در بر ندارد و همه بايد در كاربرد آن مراقب باشند، بر سر زبانها ميافتد. هرچند كه سرانجام شناخت نسبت به اين درمان كامل گرديد و به مرور اين مفهوم در ميان افراد جامعه جاي خود را باز كرد، هرچند كه نياز به گذر زمان داشت. ديدگاه دوم عمدتاً از نگاهها پنهان است. در اين فضا متخصصان در پي كار بيامان و پردردسر جمعآوری شواهد علمی هستند تا بيان كنند كه آموزش ذهنآگاهی برای چه کساني تفاوت ایجاد میکند؟ كاربرد آن چگونه است؟ و بهترين روش براي آموزش متخصصان جهت ارایه صحيح آن چيست؟
درمانشناختی مبتنی بر ذهنآگاهی (MBCT) نتیجۀ چنین تحقیقاتي و تلاشهاي بيوقفه زيندل سگال و جان تيزدل كه با الهام از کارهای پیشگامانۀ جان کابات زین در زمینه ناتوانی از بیماریهای جسمی و دردهای مزمن است و من در پي ادغام نگاه خود با تئوریها و یافتههای مربوط به علومشناختی، جهت طراحی و تدوين برنامهای با هدف جلوگیری از عود مجدد افسردگي بودم. در کمتر از بیست سال، بسیاری از آزمایشات بالینی از سراسر جهان به این نتیجه رسیدهاند که MBCT در پیشگیری از افسردگی مؤثر است و برای کسانی که طولانیترین تاریخچه از دشوارترین تجربههای زندگی را دارند، مؤثرتر عمل میکند. اين درمان جای خود را در کنار دیگر رویکردهای مبتنی بر شواهد در بالابردن اثربخشي درمان افسردگی پيدا كرده است. چهچيزي در مورد MBCT متمایز است؟ ميتوان گفت چاپ نخست کتاب ربکا کرین و نیاز به چاپ مجدد و ويرايش نسخه نخستین تأیید میکند که اين درمان چقدر براي این حوزه داراي اهميت بوده است. او فرد مناسبی برای نوشتن چنین کتابی است. او یکی از نخستین پزشکان در انگلستان بود که برای آموزش ذهنآگاهی، در دانشگاه بنگور و در مرکز ذهنآگاهی در دانشکده پزشکی دانشگاه ماساچوست آموزش دید. او مدیر مؤسس مرکز تحقیقات و تمرین ذهنآگاهی در بنگور، مسئول تنظیم برنامة آموزشی بسیار موفق آنها بود. او تیم متخصصين بنگور را که با دانشگاه آکسفورد در یکی از بزرگترین تحقيقات بالینیMBCT همکاری داشتند، رهبری کرد. ميتوان گفت اين پژوهش نخستین تحقیق برای مقایسه MBCT با یک درمان کنترل روانشناختی بود. بهویژه، ربکا بهدلیل کارهای پیشگامانه خود در زمینۀ تشخیص تفاوت مؤلفههای اصلی آموزش مبتنی بر ذهنآگاهی، در سطح بینالمللی شناخته میشود. این امر منجر به نوشتن "مداخلات مبتنی بر ذهنآگاهی: معیارهای سنجش آموزش" شد که اکنون توسط مربیان و کارآموزان در سراسر جهان استفاده میشود. اين مجموعه تلاش ميكند تا در آموزشگیرندگان و آموزشدهندگان، خصوصيات مرتبط با مهارتهای تدریس را پرورش دهد. جنبۀ مهم این کار این است که ویژگیهای مشخص در آنچه مدرس انجام میدهد را بيان ميكند (برای مثال، اشاره به تفاوت ميان آموزش ذهنآگاهی با رواندرمانی گروهی). همچنین با ایجاد یک حس تمرین مراقبه و كاوش بعد از آن و انتقال اين حس به كلاس، ميزان مداخله مربي در گروه و تجسم و اجراي ذهنآگاهي در تمامي فعاليتها را بيان ميكند. چرا چنین راهنماییهایی لازم است؟ نخستین و بدیهیترین موضوعي را كه آموزشگيرندگان اين درمان بايد بدانند آنست كه وقتی آنها در یک کلاس مبتنی بر ذهنآگاهی شركت ميكنند بايد از معلمی که صلاحیت تدریس اين روش را دارد، دانش و مهارتهای خاص بياموزند. دومين موضوع آنست كه پژوهشگراني كه در پي ارزیابی برنامة ذهنآگاهی هستند، باید بدانند که در روند پژوهش چه چیزی را آزمایش میکنند و براي ارزيابي، نمونۀ مناسب و معرف عموم جامعه را انتخاب كرده باشند.
اما یک پرسش گستردهتر مبناي کار ربکا کرين در این زمینه است. تحقیقات او در زمينۀ ذهنآگاهی تعامل ميان معلمان و آموزشگيرندگان را به ذهن ميآورد (جامعهای که اغلب به پرسشهای "درونی" خود در مورد تعاریف و اصول ذهن آگاهانه ميپردازند) مبنی بر اینکه سيستم گستردهاي که در آن زندگي و فعاليت میکنیم نیازهای خاصي جهت هماهنگي و مطالبات نظاممند خود دارد.
فعاليت وی در آموزشهای گوناگون در بنگور به او نشان داد که اگر یک مداخله مبتنی بر ذهنآگاهی در یک کالج یا دانشگاه تدریس شود، باید گواهینامه، دیپلم یا مدرک به برخی از افراد اعطا شود (و شايد تعدادي امتياز نياورند و گواهي دريافت نكنند)، موسسه اعطای جوایز، انتظار كاملاً بهجايي داشت كه معلمان دوره بايست بتوانند دانشآموزان خود را بهطور عادلانه، قابلاعتماد و معتبر بر اساس معیارهای در دسترس و قابل فهم ارزیابی کنند. اعطای مدرک تحصیلی و گواهي شركت در دوره نمیتواند مبهم باشد یا بر اساس معیارهای پنهان صورت گيرد. بهطور مشابه، کار او با مداخلات مبتنی بر ذهنآگاهی در خدمات ملی بهداشت انگلستان نشان داد که اگر مداخلهای مبتنی بر ذهنآگاهی در چنین سیستم درمانی با بودجۀ عمومی ارایه شود، یکپارچگی سیستم - هستۀ اصلی اصول زيربناي آن مستلزم آن است که مسئولين مرتبط با بهداشت روان بهترین رويكرد درماني را براي مراجعيني كه به آنها مراجعه ميكنند، معرفي كنند و اگر رویکرد دیگری براي دیگران توصیه شود، در واقع آن رويكرد مناسب بوده است و نه اين درمان. همة افراد درگیر (معلمان ذهنآگاهی، سیستم بهداشتی که در آن کار میکنند، و کاربران سرویس) باید بدانند چه چیزی ارایه ميشود (و چه چیزی ارایه نمیشود) و اين بهترین آموزشي است که در شرایطی مطلوب ارایه میگردد. ربکا کرين بیش از بیست سال است که یک همکار ارزشمند و دوست من است. سهم او در این زمینه بسیار زیاد است. اینکه آیا شما یک مربی یا کارآموز در MBCT هستید، یا یک شرکتکننده در کلاس MBCT هستید، یا یک مدیر سیستم بهداشت و درمان دچار ترديد و دودلي هستيد كه نمیدانید کلاسهایMBCT را شروع كنيد يا نه، ميتوانم بگويم این کتاب یک منبع ارزشمند براي شما خواهد بود. این كتاب توصیف كامل و درجه اولي از MBCT و پتانسیلهای آن برای تغییر سلامت روان و بهزیستی افرادی که از مشکلات عاطفی رنج میبرند ارایه میدهد. كرين در موقعیتی منحصر بهفرد قرار دارد که بتواند فضايي را برای ارایه این موضوعات و راهنمایی شما داشته باشد و من بیقید و شرط این کتاب را برای شما پيشنهاد ميكنم.
مارک ویلیامز
استاد بازنشسته روانشناسي باليني
دانشگاه اكسفورد
مقدمه
"در ابتدا خود ما انتظار چنين سطح بالايي از كيفيت را درمورد اين كتاب پيشبيني نميكرديم" سخنان قابلتوجه زیندل سگال، مارک ویلیامز و جان تیزدال برای معرفی نسخۀ دوم کتابچه راهنمای درمانشناختی مبتنی بر ذهنآگاهی(MBCT) . افزایش علاقۀ اجتماعی به ذهنآگاهی بیسابقه است. وقتی در دهه1990 ارتباط خود را با تحولات MBCT تحت رهبری مارك در دانشگاه بنگور شروع كردم، هیچ مشكلی را در سر راه خود نميديدم كه نتوانيم به اين موضوع بپردازيم. در 10 سال گذشته، هشت پژوهش دیگر درباره MBCT منتشر شده است كه در پارلمان انگلستان در رابطه با ذهنآگاهی به راهكارهاي عمومی و زندگی افراد پرداخته است (گروههاي آموزشي ذهنآگاهي، 2015). چاپ دوم کتابچه راهنما MBCT منتشر شده است، حدود يك هفته بدون هيچگونه بحث رسانهای در مورد ذهنآگاهی گذشته است. اگرچه قبلاً افراد كمتر در مورد مسایل ذهني خود كنجكاو بودند، اما بسیاری از افراد در زندگی روزمره حداقل چيزهايي در مورد آن شنیدهاند. همه اینها زمینهای غنی و چالشبرانگیز را فراهم میکند که میتواند فضا را براي مشاركت افراد در اين رويكرد آماده كند. به همين جهت اين رويكرد بسيار طرفدار دارد چرا كه بسیاری از پزشکان ماهر و ديگر افراد در زمینههای مختلف، برای شرکت در این کار علاقهمند هستند و ميتوان براي آنها از اين رويكرد استفاده كرد، آنها به دنبال آموزش هستند و مداخلات MBCT و سایر انواع ذهنآگاهی را انجام میدهند و در سطوح كلي زندگي این فرايند را لمس ميكنند. اين چالش براي آن است كه روایتهاي گیجکننده زیادی در مورد ذهنآگاهی در زندگی عادي مردم وجود دارد و واژه ذهنآگاهی دارای معانی متعدد و مربوط به اشكال مختلف فعالیتهاي مردم است. همين امر باعث میشود رشد و ارتقاي اين رويكرد روزافزون شود هرچند كه پژوهش و شواهد براي اين رويكرد هنوز تازه و نوين است. استفاده از شیوههای ذهنآگاهی در مداخلات بالینی کاملاً جديد و بكر است؛ این شیوه در تفكر سنتي به منظور پرورش بهزیستی و یکپارچگی بهوجود آمده است. پرسشهای متعددي به ما از طريق راههاي ارتباطي با حفظ اصالت و صحت پيامها، در مورد چگونگی راهبري حرفهاي تنشهای ذاتی ميرسد و این پرسش را از ميان آنها میتوان مطرح كرد كه چگونه میتوانیم ذهنیت را در جریان اصلی زندگي خود هدايت كنيم بهگونهاي که به اخلاق، فلسفه، سیستمهای ارزشی و سختگیری علمی که بهطور قانونی موردنیاز مؤسسات است، احترام گذارده شود؟ معمولاً اتفاقات جديد در چندين سطح رخ ميدهند، اين موضوع براي من احساس انرژي فراوان و احساس عدم شناخت را به همراه داشت. من مرتباً تجارب خود در حاشيه اين فعاليت را به دانشم ميافزودم. همچنین خودم را بهعنوان پژوهشگري بين رشتهاي جهت ايجاد تعامل ميان دنياهاي مختلف دنیای آکادمیك، تدریس ذهنآگاهی و عملکرد عملی، مراقبتهای بهداشتی و سیاستهای عمومی میدانم. در برخي مطالب احساس میکنم که به اندازه کافی تعمق ندارم در بعضی دیگر برعکس. اين موضوع همیشه راحت نیست، اما مطمئناً تازه و گيرا است. بنابراین چه چیزی در این نسخه دوم تغییر کرده است؟ جالب است بدانید که هر دو نسخه در عين حال كه توسعه پيدا كردهاند به يكديگر وابسته هستند. چارچوب حالت ذهني انجامدادن از زمان چاپ نخست كاملتر شده است و من از این فرصت استفاده کردهام و در نسخۀ جديد مطالب را آوردهام. طبيعتاً تحقيقات گسترده شدند و افزايش يافتند. در حالي كه در چاپ نخست كتاب، تحقيقات هنوز تا اين اندازه گسترش نيافته بودند. با این حال، در اين ويرايش من چارچوبی را ارایه دادهام که امیدوارم بخشي از تحولات اخير را بيان كند. در اين نسخه يك بخش توسعهیافته درخصوص روند تبديلشدن به یک مدرسMBCT را ذكر کردهام. همچنين فصلي را درخصوص متون کلیدی در زمينۀ آموزههای بودایی که در شکلگیری مداخلات مبتنی بر ذهنآگاهی تأثیر داشتهاند و برای مطالعه و تمرین معلمان ذهنآگاهی مفید است، نگاشتهام. هرچند كه در این کتاب كوچك فضايي براي پرداخت كامل و عادلانه به اين آموزه وجود ندارد. با اين حال هیچ فضايي جهت جستوجو درخصوص ماهیت ارتباط این آموزه در متن بودایی آنها و بهكارگيري مداخلات بالینی عملی و کوتاه مدتMBCT وجود ندارد. با آنكه براي اين آموزهها ظرافت كافي و بسيار نزديك به فضاي اختصاصي آن در نظر گرفته شده است با اين حال معلمان MBCT بودایی نیستند و لازم نيست كه بخواهند همچون بوداييها لباس بپوشند. ميتوان گفت این آموزهها مجدداً مورد تجدیدنظر قرار میگیرند و تركيبي از ادغام گسترده زیربنای نظری و تمرينهاي ذهنی همراه با هدف خاصMBCT ايجاد ميشود. آنها بخش مهمی از کل نظریه و عملکرد MBCT را تشکیل میدهند. MBCT یک مداخله مبتنی بر ذهنآگاهی است.
به اين معني كه چارچوب و متدولوژی زیربنایی MBCT به ذهنآگاهي متكي است و در تمرینهای ذهنآگاهی و آموزش همراه آن تعبیه شده است. ارایه نظریه در رابطه با تمرین ذهنآگاهی چالشبرانگیز است. هنگامی که ما در سال 2002 برنامۀ تدریس به دانشجویان کارشناسی ارشد با رویکردهای مبتنی بر ذهنآگاهی در دانشگاه بنگور را شروع کردیم، هیچ منبع روشنی برای ارایه چهارچوبهاي نظری وجود نداشت. وقتی نسخۀ نخست این کتاب را نوشتم، دانشآموزان سال اول خود را بهعنوان مخاطبين بالقوه برای این كتاب تصور ميكردم - هدف من ارایه یک جمعبندی مختصري از تئوری و عملکرد اصلی اين رويكرد بود که به مرور زمان امكان ارایه آن به آنها و ديگر افراد مشابه مقدور بود. بيشترين بازخوردي كه از اين كتاب در طول این سالها گرفتم درخصوص مختصربودن کتاب بهویژه راحتي در دستیابی به مفاهيم و چارچوبهای اصلي نظري بوده است. بر همين اساس طي نگارش نسخۀ دوم، حتی با وجود گسترش مفاهيم در این زمینه، تلاش من حفظ اندازه و ابعاد كتاب و در عين جامعبودن، اختصار آن است. ميتوان گفت سرمنشا بنيانگذاران MBCT درمان کاهش استرس مبتنی بر ذهنآگاهی (MBSR) است که رويكرد خود را از میراث 2500 ساله آموزش ذهنآگاهی در بافت بودایی اصلي آن و همچنين اصول علمی و درمانی شناختي رفتاري استخراج كردهاند. ظهور رویکردهای مبتنی بر ذهنآگاهی بهخودی خود در تحولات گستردهتر در رشتههاي روانشناسی، پزشکی، مراقبتهای بهداشتی و آموزش قرار دارد که شامل بستههاي درماني و تمرینهای توام با آگاهي از ذهنآگاهی مانند درمان تعهد و پذيرش (هایز، ویلسون، گیفورد، فولته و استروساهل1996 ,)، مهربانی و شفقت درماني (گیلبرت 2009)، رفتار درماني دیالکتیک (لاينهن، 1993)، درمان شفقت به خود (نف و كرامر، 2013) و تحولات در زمینه روانشناسی مثبت (سليگمن و چیکزنتمیهایلی،2000) است. در اين ميان، در حال حاضر رشد و پيشرفت تحولات موج سوم درمانها نیز درصدد افزايش ترقي زندگي عمومي افراد جامعه است. آنها بر كنترل تجربۀ داخلی تأكید كمی دارند و تأكید بیشتری بر مضامیني مانند پذیرش، فراشناخت و ارتباط افراد با تجارب آنها دارند. آنها برخی از ایدههای اساسی نظریه را با یکدیگر به اشتراک میگذارند و بسیاری از آنها شامل تمرین مراقبه ذهنآگاهی در رویکردشان هستند. یکی از ویژگیهای بارز و اصلی MBCT نسبت به دیگر برنامههای مبتنی بر ذهنآگاهی در رويكردهاي موازي این است که MBCT از تمرینات مراقبه ذهنآگاهی بهعنوان یک روش اصلی در رويكرد خود استفاده میکنند. کسانی که میخواهند درك عمیقتري ازMBCT داشته باشند، ميتوانند با بررسي تحولاتی که به موازات شكلگيري اين رويكرد رخ داد و تغييرات در درون رويكرد با صرف زمان كافي به مطالعه بپردازند. منابع زیادی وجود دارد که میتواند به آنها كمك كند که برخی از آنها در انتهای کتاب ذکر شده است. طي سالها فعاليت در اين زمينه در سال 2001 توسط مارک ویلیامز اين رويكرد بنيان نهاده شد و من این فرصت را داشتم که نقش مهمی در توسعه مرکز تحقیقات و عملکرد ذهنآگاهی (CMRP) در دانشگاه بنگور بازی کنم. در دهه 1990 بهعنوان یک کاردرمانگر و یک مشاور در زمینۀ ارایه خدمات درمانی بهشكل فردي و گروهی در یک تیم بهداشت روان در جامعه فعاليت داشتم و اثربخشي نتايج تحقيقات MBCT باعث جلب توجه حرفهای من شد، هرچند كه کشش شخصی در من نيز به همان اندازه قوی بود. با توجه به علاقهای که در طول سالهای دانشجویی در من بهوجود آمده بود و با پشتیبانی دورههایی که در هند و تایلند گذراندم، همچنين طیف وسیعی از معلمان تحسينبرانگيز و دورههای بازنگري كه خود پشتسر گذراندم و خود تمرین ذهنی شخصی انجام ميدادم، اين رويكرد به بخش مهمي از زندگي من تبديل شد. اگرچه تمرینات ذهنآگاهی در آگاهي من به تجارب شخصيام در كار با مراجع بسيار كمك ميكرد و همراه من بود، اما در آن زمان بهعنوان بخشي از فعاليت من محسوب نميشد ولی امکان كاربرد اين رويكرد و تمرینهای آن در كليه سطوح زندگی من مقدور بود.
تمرین و تدریس ذهنآگاهی به ما یادآوری میکند که زندگي شخصی و اجتماعي ما برای همیشه در هم آمیختهاند. اين برداشت را من از مدت زمان فعاليتم در زمان توسعه برنامههای آموزشی مبتنی بر ذهنآگاهی و پژوهش در مرکز تحقیقات و تمرین ذهنآگاهی(CMRP) آموختم. و اين در حالي بود که فرزندان من در ابتداييترين دوران زندگي خود با همه زحمتها، چالشها، شگفتیها و شاديها در تمام اين مدت كنار من بودند و اکنون که نسخه دوم را مینویسم، در مرحله بزرگسالي و نوجواني و آشفتگيهای اين دوران هستند. یکی از هدایای آموزش تمرینهای ذهنآگاهی در زندگی حرفهای ما، فراخوانی بیداری است که برای ما به ارمغان میآورد تا تمرینها را به همان اندازه در کل زندگیمان، زندگی کنیم. ميتوانم بگويم چيزهايي که خانوادهام با من مطرح ميكردند، یک آموزش ارزشمند بوده است! به همین ترتیب، ما بهعنوان گروهی از معلمان مرکز تحقیقات طرفدار ذهنآگاهی، تصميم گرفتيم، همانطور که به پیشرفت برنامههای آموزشی خود توجه ميكنيم به همان اندازه در توسعه شخصی و گروهی خود نيز سختگيرانه عمل كنيم. من بیش از هر زمان ديگر طي این سالها فهمیدم كه اهداف زندگی به هر اندازه که ما بتوانیم در جزئیات زندگی خود آگاهي داشته باشيم، اکتشافات و درک ما را بهمعنای وسیعتر تغذیه میکند و دستيابي به هدف زندگي را براي ما مقدور ميسازد. این کتاب از منظر خاصی به روند فعلي تلفيق ذهنآگاهی و رویکردهای درمانی میپردازد: برنامهMBCT در چارچوبي گروهی برای افراد مبتلا به یک مشکل باليني ويژه ارایه میشود؛ يعني افرادي كه نسبت به عود افسردگي آسیبپذيرتر هستند. البته بايد اذعان داشت كه روشهای ماهرانه ديگري برای ارایهی رويكردهاي مبتني بر ذهنآگاهي در موقعيت درمان وجود دارد، اما با اين حال این کتاب بهطور اختصاصي به آنها نمیپردازد. مهمترين شواهد برای اثربخشي MBCT در حال حاضر در رابطه با اثرات در درمان افراد مبتلا به افسردگی مکرر است. البته نسخههای هدفمند دیگری از MBCT در حال توسعه، تحقیق و استفاده در تمرینات درمانگاهی(کلینیکی) هستند، از جملۀ این موارد شامل MBCT برای عود افسردگی توام با ميل به خودکشی، سندرم خستگی مزمن، غده و تومورشناسی، اختلالات اضطرابی و کاهش استرس عمومی است. بسیاری از فرآیندهای روانشناختی که در این کتاب شرح داده شده است، فراتشخیصی هستند و مربوط به جمعیتهای دیگر میباشند، اما برای اطمینان از اینکه اهداف موردنظر با گروهي كه براي آنها تمرینها را به كار ميگيريد، سازگار شده باشد بايد دقت كافي داشته باشيد. با توجه به شواهد گسترده در حمايت از اثربخشي اين رويكرد در کاهش استرس مبتنی بر ذهنآگاهی (MBSR) ، که اندازه اثرات مثبت را در طیف وسیعی از شرایط نشان میدهد، ميتوان اين رويكرد را براي ديگر مسایل توسعه داد (كوري و همکاران، 2013). با این وجود هنوز شکافی بین كاربرد رویکرد و شواهد موجود وجود دارد. لذا لازم است در فرایند مهم گسترش استفاده ازMBCT در گروههای مختلف مراجعان و در زمینههای جدید، موضوعاتي را كه شواهد تاييدكننده براي اثربخشي درمان ندارد را با دقت بيشتر در نظر داشته باشیم و با احتیاط و مراقبت وارد قلمرو جدید شویم. این کتاب مطابق با دیگر كتابهای این مجموعه، به 15 فصل از ویژگیهای برجسته نظري و 15 فصل در مورد ویژگیهای برجسته عملی MBCT تقسیم شده است. نظریهای که در این کتاب در درجه نخست مورد توجه قرار ميگيرد، پیشینۀ علمی شناختی و آموزههای بودایی زیربنای ذهنآگاهی است. تمرین و تعلیم ذهنآگاهی ما را بهسمت خصوصیات ظریف، عمیق و غیرقابل توصیف ذهن سوق میدهد که فراتر از توصیف روانشناختی است. با این حال، هرچند ممکن است ناقص باشد اما کار را برای روشنشدن و بیان مفاهیم ما مقدور ساخته است، هرچند معتقدم چیزهایی که ما نمیدانیم نيز مفید هستند. من از شما میخواهم که بهعنوان يك خواننده به یاد داشته باشید این کتاب ممکن است این تصور را منتقل کند که این نظریه بهترين رويكرد است و از آنچه در واقعيت وجود دارد پررنگتر جلوه كند در حالي كه چهارچوبهای نظری دیگری نيز وجود دارد که به طرز مفیدی در روند تدریس در MBCT بهویژه نظریۀ یادگیری و نظریۀ گروه نقش مفيد دارند و در اینجا به آنها پرداخته نشده است. نوشتن این كتاب برای من یک تجربه یادگیری غنی بوده است. امیدوارم که این امر در یادگیری شما نيز نقش داشته باشد و به نوبۀ خود در زندگی افرادی که شما با آنها کار میکنید مفيد باشد.
ربکا کرین
سپتامبر 2016
به نظر مترجم هوشیاری ممتد، واژه مناسبتری میرسید، اما با توجه به مصطلحشدن واژۀ ذهنآگاه در مکتب دیگر، مترجم نیز از همان واژه در این کتاب استفاده کرده است، هرچند در كتابي ديگر با حضور ذهن از آن ياد شده است.