فهرست مطالب
مقدمه ................................................................................ 9
جزء اول ............................................................................ 13
سوره بقره ............................................................................... 13
جزء دوم ............................................................................ 24
سوره بقره ............................................................................... 24
سوره آل عمران ........................................................................ 27
جزء هفتم .......................................................................... 31
سوره انعام ............................................................................... 31
جزء هشتم ......................................................................... 42
سوره اعراف ............................................................................. 42
جزء یازدهم ....................................................................... 48
سوره یونس ............................................................................. 48
جزء دوازدهم ..................................................................... 55
سوره هود ............................................................................... 55
جزء سیزدهم ...................................................................... 56
سوره الرعد .............................................................................. 56
سوره ابراهیم ............................................................................ 70
جزء چهاردهم ..................................................................... 72
سوره حجر .............................................................................. 72
سوره نحل ............................................................................... 75
جزء پانزدهم ....................................................................... 82
سوره الاسراء ............................................................................ 82
سوره کهف .............................................................................. 82
جزء شانزدهم..................................................................... 83
سوره طه ................................................................................ 83
جزء هفدهم ....................................................................... 84
سوره انبیاء .............................................................................. 84
سوره حج ................................................................................ 90
جزء هجدهم ....................................................................... 92
سوره مومنون ........................................................................... 92
سوره نور ................................................................................. 95
جزء نوزدهم ...................................................................... 100
سوره فرقان ........................................................................... 100
سوره الشعراء .......................................................................... 103
جزء بیستم ....................................................................... 105
سوره نمل ............................................................................. 105
سوره قصص ........................................................................... 109
جزء بیست و یکم ................................................................ 113
سوره روم .............................................................................. 113
سوره لقمان ........................................................................... 120
سوره سجده ........................................................................... 124
سوره احزاب ............................................................................ 126
جزء بیست و دوم ............................................................... 127
سوره سبا .............................................................................. 127
سوره فاطر ............................................................................. 131
جزءبیست و سوم ................................................................ 140
سوره یس ............................................................................. 140
سوره صافات .......................................................................... 150
جزء بیست و چهارم ............................................................ 155
سوره مؤمن )غافر( ................................................................... 155
سوره حم - سجده )فصلت( .......................................................... 156
جزء بیست و پنجم ............................................................. 163
سوره شورى ............................................................................ 163
سوره زخرف ............................................................................ 169
سوره جاثیه ........................................................................... 171
جزءبیست و ششم .............................................................. 175
سوره احقاف .......................................................................... 175
سوره ق ................................................................................ 177
جزء بیست و ششم و بیست و هفتم .......................................... 181
سوره ذاریات .......................................................................... 181
جزء بیست و هفتم ............................................................. 187
سوره قمر .............................................................................. 188
سوره الرحمن ......................................................................... 195
سوره واقعه ............................................................................ 204
سوره حدید ........................................................................... 209
سوره طور ............................................................................. 212
سوره النجم ........................................................................... 215
جزء بیست و هشتم ............................................................ 219
سوره طلاق ............................................................................ 219
جزء بیست و نهم ............................................................... 221
سوره ملک ............................................................................ 221
سوره حاقه ............................................................................ 229
سوره معارج ........................................................................... 232
سوره نوح .............................................................................. 232
سوره جن ............................................................................... 236
سوره زمل ............................................................................. 237
سوره مدثر ............................................................................. 237
سوره مرسلات ........................................................................ 238
جزء سیام ...................................................................... 243
سوره نباء .............................................................................. 243
سوره نازعات .......................................................................... 252
سوره عبس ............................................................................ 257
سوره تکویر ............................................................................. 262
سوره انفطار ............................................................................ 265
سوره انشقاق ........................................................................... 267
سوره بروج ............................................................................. 273
سوره طارق ............................................................................ 274
سوره الاعلی ........................................................................... 278
سوره غاشیه ........................................................................... 282
سوره فجر .............................................................................. 286
سوره الشمس ......................................................................... 289
سوره اللیل ............................................................................ 294
سوره ضحی ........................................................................... 295
سوره زلزله ............................................................................ 295
منابع و ماخذ .................................................................... 297
مقدمه
این کتاب مشتمل بر آیات طبیعی قرآنکریم و تفاسیر آنها از منابع مختلف است. مطالب شگفتانگیزی که در قالب قرآنکریم در 1400 سال پیش بیان شده است و بیشتر آنرا دانشمندان در دهههای اخیر دریافتهاند، مانند بحث تراکم ابرها قبل از بارندگی یا رعد و برق و دلایل وجود آن و... . البته بسیاری از گفتههای قرآن را، هنوز علم درک و کشف نکرده است و اینها همه از اعجاز این کتاب بزرگ است. » بحراً لایدرک قعره « بهفرمودهی حضرت على)ع(، قرآن دریایى است که عمق ندارد )نهجالبلاغه، خطبه 198 ( همانگونه که آب مایهى حیات است و سرچشمهى همهی آبها، آب دریاست؛ سرچشمهى همهى حقایق نیز، وحى الهى است. در قرآنکریم بهمسایل طبیعی، بسیار پرداخته شده است، بهطوریکه در این کتاب، 310 بار از آسمان، 461 بار از زمین، 300 بار از روز و 100 بار از شب، 30 بار از خورشید و نزدیک بههمین تعداد از ماه، ستارگان، شهابها و دیگر موضوعات نجومی نام برده شده است. اگر مواردیکه غیرمستقیم از این پدیدهها سخن میگوید را به این مجموعه اضافه کنیم، تعداد از این هم فراتر میرود.
قرآنکریم پدیدههای طبیعی را آیات و نشانههای خداوند، تجلی علم و قدرت او و شناخت آنها را زمینه و راهنمای انسان بهسوی شناخت خداوند میداند و آنجا که میخواهد حس شکرگزاری انسان را تحریک کند بر همین پدیدهها و نقش آنها در زندگی بهعنوان نعمات الهی تاکید میکند. نگاه متفکران و جغرافیدانان مسلمان به طبیعت و پدیدههای آن نیز از همین منظر است. افزون براین از آنجا که قرآنکریم برای مسلمانان منبع اصلی علم محسوب میشود، بهنظر میرسد نوعی همسانی و تناسب بین مضامین موجود در قرآن در ارتباط با آیات و طبیعت با مطالب مندرج در جغرافیا وجود دارد و دانشمندان در توصیف پدیدههای طبیعی بهعناصری چون مبانی آب، گیاهان، حیوانات، کوهها و راهها بیشتر توجه دارند، که قرآن بر آنها بهعنوان آیات و نعمتهای الهی تاکید دارد. شاید بتوان مهمترین این موارد را بهشرح زیر یاد کرد:
-1 آب: توجه جغرافیدانان مسلمان به آب هم ناشی از تاکیدهای مکرر قرآن بر نقش حیاتی آب و دستورات دینی در باب مصرف آن و هم بهجهت کمیاب بودن آب از لحاظ موقعیت اقلیمی جهان اسلام است. در آموزههای قرآنی، آب سرآغاز خلقت و منشا حیات است. نزول باران از نشانههای خداوند و برکات او منشا رویش گیاهان و احیای زمین ایجاد باغها، درختان، دانهها و میوهها است. همچنین آب، خود پاکیزه و پاککننده و از بینبرنده آلودگیهاست. رودها نیز از آیات و نعمتهای خداوند آنها را برای انسان مسخر ساخته است، از سوی دیگر آب جزء لاینفک بهشتی است که به مومنین وعده داده شده و از اینرو برای مسلمان یادآور بهشت است. دریاها همچون رودها در خدمت انسان قرار دارد تا از منافع آن چون گوشت تازه، زینتها و کشتیهایی که برای حمل و نقل در حرکتند بهرهمند شود.
دانشمندان افزون بر شرح دریاها، دریاچهها و رودهای روی زمین، در خلال وصف اماکن و شهرها به کمیت آب آنها و راههای تامین آب شهرها )به اینکه از رودها و نهرها، چشمهها، چاهها، و یا از جمعآوری آب باران در آب انبارها تامین میشوند( اشاره کردهاند، همچنین آنان به کیفیت آب آشامیدنی مناطق )شیرینی، شوری و ..( چگونگی آبیاری زمینهای زراعتی و جنبههای دیگر نیز عنایت خاص دارند. برکات و رزق و روزی از دریاها چون ماهیها و انواع آن نیز از نظر جغرافینویسان دور نمانده است. -2 گیاهان: درختان و میوهها و کشتزارها، نیز از آیات و نشانههای الهی بهشمار میآیند که خداوند آنها را روزی بندگانش قرار داده است. انگور و خرما میوههایی هستند که به کرات و به صراحت در قرآنکریم از آنها یاد شده است. نام انار )رمان(، زیتون و انجیر نیز در قرآن آمده است، دانههای و سبزیجاتی چون گندم، عدس، پیاز، سیر، خیار نیز در قرآن نام برده شده است.
جغرافیدانان مسلمان در پی وصف آب نقاط گوناگون، زمینها و محصولات کشاورزی آنها، درختان و باغهای میوه، که حیات آنها بسته به آب است را وصف کردهاند و وجود آنها را نشانه برکت خداوند دانستهاند. درختان انبوه و میوههای لذیذ، بوستانهایی که همواره نهرهایی در پای آنها جاری است. در نگاه مسلمانان، نهتنها نشانه و مظهر قدرت خداوند است. یادآور سبزه و خرمی بهشت او نیز میباشد. بههمین دلیل است که آنان هرجایی را که پر از درخت، میوه، سبزه، گل، چشمه و رود و مانند آن دیدهاند با اشتیاق توصیف کرده، آنها را به بهشت تشبیه کردهاند.
-3 حیوانات: قرآن در برخی آیات خود به حیوانات اهلی و منافعی که برای انسان دارند، اشاره میکند. به استفاده انسان از شیر، گوشت و پوست حیوانات و بهرهمندی از آنها بهعنوان وسیله سواری و حمل و نقل بارهای سنگین تکیه مینماید. همچنین فرایند تولید شیر را مایه عبرت انسان میداند. جغرافیدانان، از چهارپایان هر منطقه صفات و ویژگیها و واردات و صادرات آنان، سخن میگوید. -4 کوهها: در قرآن از کوهها به میخها و لنگرهای زمین تعبیر شده است که زمین را از بیقراری و لرزه باز میدارند و همچون آیات دیگر خداوند، به نظاره در آنان و اینکه چگونه برافراشته شدهاند، دعوت شده است.
-5 راهها: راهها نیز به نظر قرآن در شمار آیات الهی قرار دارند که به منظور هدایت انسان در روی زمین قرار داده شدهاند و خداوند قرار دادن آنها را بهخود نسبت میدهد. که متعلق به یک دسته از مهمترین آثار جغرافیایی » مسالک و ممالک « عنوان عمومی در اسلام است. حاکی از آن است که در اینگونه نوشتهها، شناسایی مسیرها و راههای ارتباطی، جایگاه مهمی را بهخود اختصاص داده است. و بسیاری مسایل طبیعی دیگر که از جمله آیاتی که بهمسایل طبیعی اشاره داشتهاند میتوان به آیات زیر اشارهکرد:
96 ، سوره فرقان: – 22 و 164 ، سوره آلعمران: آیه 27 و 190 ، سوره انعام: آیه 95 - )سوره بقره: آیه 21 ، 50 ، سوره لقمان: آیه 10 - 8، سوره روم: آیه 22 و 24 و 46 - 53 و 59 ، سوره الشعراء: آیه 7 - آیه 45 ).29- 12 و سوره شورى: آیه 28 - 40 ، سوره حم: آیه 9 - 9، سوره یس: آیات 37 ، سوره فاطر: آیه 41 و بدین ترتیب قرآنکریم به تعلیم علوم طبیعی و دیگر علوم که در دسترس فکر انسانی است و تعلم آن بهنفع جهان بشری و سعادتبخش جامعه انسانی میباشد، دعوت میکند.
البته قرآن مجید به این علوم دعوت میکند به این شرط که به حق و حقیقت رهنما قرار گیرند و جهانبینی حقیقی که سرلوحه آن خداشناسی میباشد، دربرداشته باشند وگرنه علمی که انسان را سرگرم خود ساخته از شناختن حق و حقیقت باز دارد در قاموس قرآن مجید مترادف با جهل است. در تهیهی این کتاب، منابع و تفاسیر مختلف بالاخص 27 جلد کتاب تفسیر نمونه آیتاله مکارم شیرازی به اضافه منابع دیگر، استفاده شده است. امید است که خوانندگان عزیز از خواندن این کتاب استفادهی کافی را ببرند.
صدیقه محبوبی / ابوذر کوشکی
