سخن ناشر
موسسه انتشارات بعثت از سال 7431 در شرايطى كه جامعه نيازمند تلاشهاى روشنگرايانهى علمى و احياى الگوهاى دينى بود، بههمت نويسنده و سخنور نامى شادروان "فخرالدين حجازی" و جمعى از دوستانش شكل گرفت.
از آن پس تلاش كرده است با نشر آثار مفيد و مورد نياز جامعه بهويژه دانشگاهى، سهمى هرچند اندك در آگاهىبخشى، توسعهى فكر و معرفت انسانى ايفا نمايد.
كتاب پيشرو حاصل تلاش تاريخشناسانه دكتر كاظم ميقانى و خانم فاطمه حكمى نيا است كه با دغدغهى درك صحيح انديشههاى اسلامِ سياسى و عمل به آن به نگارش درآمده است. ضمن دعوت از نويسندگان و پژوهشگران براى همكارى، اميد است خوانندگان محترم با پيشنهادها و انتقادهاى سازنده، اين موسسه را در بهبود آثارش يارى فرمايند.
مقدمه
مبحث دولت يكی از مباحث مهم جامعهشناسی سياسی است كه بسياری آنرا با مباحث اصلی علوم سياسی مانند سياست و قدرت در پيوند دانستهاند. ازاينرو بر سر تعريف آن نظريات متنوع و متكثری در جوامع قديم و جديد پديد آمده است. چه آنگاه
كه بهعنوان يک تجربه بشری با سنخهای متعدد قلمداد كردهاند و يا به منشاء تئوكراتيک الهی دانستهاند و يا به مثابه طبيعی، ارگانيک و ژنتيک شمردهاند و نهايتا در جوامع مابعد مدرن دولت را در پيوند با ملت و قرار اجتماعی تلقی كردهاند.
بیترديد جامعهی بدوی و قبيلهگرای جزيرهالعرب حداقل بنابر اسناد و مدارك متقن باستانشناسانه و يا متكی بر متون مقدس چون قرآن مجيد عاری از وجود اين واحد مهم سياسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی بوده است. لذا بسياری عقيده بر آنند كه هدف اصلی پيامبر صورتدهی دولت نبوده است كه به ضرورت و پس از هجرت در مدينه دولت تشكيل دادند. اقتضائات آن نيز در تناسب با وحی از آن پس پديد آمده است.
سيره و سنت پيامبر در دولت نبوی كه كمی بيش از ده سال طول كشيد با وجود مويدات وحيانی بهعنوان يک تجربه بشری تحققيافته به دولت كريمه انتصابی الهی نرسيد و دستخوش نابهسامانیهای گوناگون پس از آن شد. برداشتهای عديده كه در اقل و اكثر گزارشگران و كوششگران ملاحظه میشود به تندی بافت و ساخت دولت نبوی را دچار ضرورت تغييرات میكرد. اما اين تجربيات نيز صورت تئوريک دولتمندی بهخود نگرفت مگر در قرون بعدی تا شرايط و اوضاع سياسی، اقتصادی و قبيلهگرايی نو مسلمانان، كه رو بهسوی علی آوردند و او را بهعنوان ولی و حاكم برگزيدند و بيعت كردند تا دولت تشكيل دهند.
علی كه بيست و پنج سال در كنار قدرت و دولت خلفا بود تمايل چندانی به اتخاذ دولتمردی نداشت. گويی ولايت و خلافت برای وی كمترين ارزش را داشت. پس رای و بيعت مردم موجب انگيزش و حركت وی بود. دولت مستعجل وی كه شايد به تمامه بتوان ابعاد آنرا در نهجالبلاغه يافت، در مواجهه با عناصر رقيب و اقتضائات محيطی در بينالنهرين شرقی و غربی و از همه مهمتر، گروهگرايیهای جامعهشناسی قبيلهای عرب، كه عمدتا متكی بر نودينان تازه اسلام آورده میشد، در پنهان پشت
پرده مذهب و سنت، خيمه و خرگاه زده و علی به ظاهر ناموفق ماند.
بهرغم اينكه دولت علوی در يک هزاره و اندی پيش شكل گرفت، اما گزارهها و آموزههای نظری و عملی آن برای همهی اعصار و ادوار و همهی دول و كارگزاران اسلامی و غيراسلامی، راهبردها و راهكارهای برقراری عدالت و آزادی را در بردارد. پس از ماجرای سقيفه و برآمدن سه خليفه بعدی، بهرغم موافقانی چون "كالجبل الراسخ" و مخالفانی چون "اشباه الرجال" و ديگرانی كه در قاب و قامت جريانهای جامعهشناسی تاريخی، ناكثين، مارقين و بهويژه قاسطين چهره نمودند، اما صحنه های بديع نيز از مديريت علوی در جامعه اسلامی بارز شد. انبوه سياستهای نظری و عملی علی عمدتا توسط سيدرضی در قالب خطبهها، نامه ها، عهدنامه ها و حكمت هايی در نهجالبلاغه گردآوری شده است. در فصاحت و بلاغت پيامهايی كه عمدتا در ايام دولت علوی ايراد شده، حاوی دستورعملهای 248 ... و نامههايی ،276 ،228 ،221 ،48 ،21 ،76 ، همگانی است؛ مانند خطبه های 4 232 ...، كه از ميان آنها فرمانی است كه به ،716 ،17 ،31 ،41 ، مانند نامه 42 مالکاشتر صادر و بهعنوان "عهدنامه" نيز معروف شده است. اين عهدنامه كه در شمارگان 14 نامهها جای دارد، حاوی نكات عديدهای است كه میتوان از سه زاويهی گزارههای سياسی مردمی، مالی اقتصادی، فرهنگی اجتماعی در آن ملاحظات - - -
دولت و ملت يافت. گرچه مالکاشتر به ولايت مصر نرسيد و موفق به اجرا و انجام فرمان انقلابی نشد، ولی سرمشقهای متعدد و متنوع در شرايط سخت و رويارويی با سه جريان انحرافی فوق، برای دولت ملتها متذكر شده است. -
طلوع اسلام، سرآغاز تحول تازهای برای جهان و جهانيان بهويژه جزيرهالعرب بود. آنچه در طی بيست و سه سال از طريق وحی به خاتم پيامبران نازل شده است، ماده و معنای برقراری ساختهای دين و دنيا، از فكر و انديشه تا اقتصاد، اجتماع و سياست را در برمیگرفت. ربعِ قرن نزول وحی، گرچه به ظاهر كوتاه مینمايد، اما وسعتی به اندازه فاصله آسمان تا زمين داشت. تلاشهايیكه پيامبر، در مكه و بهويژه در دوره مدينه به انجام رساندند، از جهت تاريخيت دولت نبوی هر لحظه و هر زمان آن، مشحون از بيان و تبيين مجدد است.
آنگاه كه طنين" اقرا باسم ربک الذی خلق" تنيده شد، محمد در كسوت نبوت، مصطفی شد. تا بتها و سنگپرستان را در مقابل توحيد به زوال و نابودی افكند. بعثت او، مرگ جهل و شرك بود و نويد تولد خرد و اخلاق داد تا خرافه و كفر زايل شود.
محمد با شتاب به رستگاری آغاز كرد و منجی راهی شد تا پيام و بيانش زندگیساز دين و دنيا شود و پديدآورندهی فرهنگها و تمدنها. گرچه عقبماندگیها و ناهنجاریهای عديده و نهادينه شده درجزيرهالعرب سختتر از آن بود كه زدوده شود.
علی كه در فرازهای يومالانذار، ليلهالمبيت، بدر، احد، خندق و ساير وقايع در كنار پيامبر چون هميشه در دامان وی پرورده میشد، از اين مصاحبتها و ملازمتها، سبقت بر سايران ربود، تا طليعهی انتصاب خداوندی در غدير، جايیكه دولتمداری آينده علی توسط پيامبر مسجل شود. اما از روز غدير تا رحلت پيامبر و ماجرای سقيفه، حدود هفتاد روز طول نكشيد كه بنابر سنتهای زايلنشدهی قبيلگی، جانشينی پيامبر بهتندی تغيير يافت و از سوی شورای حل و عقد قبايل، به ابوبكر واگذار شد. رخدادها و رويدادهای دو جانشين بعدی، كه يكی به وصايت و ديگری به شورا بود، بيست و پنج سال ادامه يافت. لذا رجوع و
بيعت مردم با علی كه دولت علوی را باعث شد به تعويق انداخت.
دوران خلافت علی، صحنههايی بديع از حوادث تاريخ صدراسلام را در دولت علوی صورتبندی كرد. بهنحویكه گسترهی سرزمينهای تازه مفتوحه را در برگرفت. اما مصر كه در بخشهای غربی خلافت به نمايندگی از هويت تمدنی شمال افريقا، در دامنه حوادث قرارگرفته بود و با حضور كارگزارانی چون عمروعاص و عبداللهبنابیسرح كه از ابتدای فتوح با سفارش و توسعهگرايی خلفا؛ كه در پشتپرده نيز معاويه دست پنهان داشت، دچار نابهسامانیها و بحران ناشی از حكميت و نارضايتی مردم شده بود. علی در عوض كارگزارانی چون قيسبنسعد، محمد بنابیبكر و مالک اشتر را بدان سو اعزام كرد تا در نهايت به مردم انقلابی امنيت و اقتدار علوی دهد.
علیدر بررسی فرمانها و عهدنامه ها كه به واليان فوق ابلاغ كرد، ضمن اشاره به حوادث گذشته، توجه آنان را به ايجاد و برقراری نظم سياسی اقتصادی مبتنی بر - تعاليم وحی و سنت نبوی جلب كرده و رويكردهای دولت جديد را متذكر شده است. در عهدنامه به مالکاشتر، اگر با رويكردهای معرفتشناسی تاريخی و تاريخنگری ملاحظه شود، بر اصول فوق و رفتار مداراجويانه توام با خلافت و بر فراهم آوردن مدينه فاضله اسلامی توجه شده است.
آنچه از خطبهها، مكاتبات، وصايا، فرامين وكلمات قصار علی كه سيدرضی در نهجالبلاغه گردآوری كرده، حكايت از تغييرات ارزشمدارانه و جامعهشناختی مردمان سرزمينهای تازه مفتوحه بهويژه موقعيت اقتصادی و اجتماعی ملاء و مترف دارد كه مفاهيم، سطور و كلمات آن رهنمودهای هميشگی دولتمداری را متبلور میكند.
نامه علی به مالکاشتر علاوهبر رويكردهای گفته شده، دارای ارزشهای كلامی، ادبی، اخلاقی، عرفانی و... است كه مورد توجه عاموخاص در حكمت و حكومت يا ساخت انديشهورزی و فلسفه سياسی است.
مضامين و جنبههای اصلی عهدنامه سياست عملی است و مساله اقتصاد و اندازه دريافت و ميزان ماليات از مصريان است. سپس جهاد برای دفع دشمنان مصر، اصلاح اهل مصر و آبادانی شهرها ملاحظه میشود. و نيز هشدار جدی به واليان اعزامی در درك حساسيتهای تاريخ مصر به وضوح روشن است، لذا عمدتا بر اوضاع نابه سامان مصر موكول است. اما كسانی بودهاند كه اين فرمان را بهلحاظ حقوقی، سياسی، اعتقادی، اجتماعی نيز مورد بررسی قرار دادهاند. پس علاوهبر اين عهدنامه، در كنار هر چيز از ابعاد ژئوپليتيک و جغرافيای سياسی قابل ارزيابی و احصاء است. مباحث مربوط به جنوب غربیآسيا، بينالنهرين و شمال افريقا از آن جمله است تا به سوالات زير پاسخ دهد:
بستر و آموزههای تاريخی علل صدور عهدنامه علی به مالکاشتر كدام بوده است؟
شرايط دولت علوی در زمان صدور فرمان به مالکاشتر چگونه بوده است؟
ترجمان، مدارك، مصادر و شارحان نامه علی به مالک كدامند؟
تا پاسخهای احتمالی را دريافت كند كه در عهدنامه علی به مالکاشتر، به بستر و آموزههای تاريخی و تاريخ نگری، اصول سياسی اقتصادی و رفتار مداراجويانه خلافت - با مردم، تاكيد شده است. همچنين پس از پيامبر در سقيفه براساس سنت حل و عقد روسای قبايل، خلافت به ابوبكر رسيد. گرچه گسترش اسلام در اين ادوار وقوع پيدا كرد، اما در سرزمينهای شرقی مانند مصر، ايران، بينالنهرين و جزيرهالعرب نيز با نابهسامانیهايی همراه شد.
اينكتاب مبتنی بر روشتاريخی تحليلی محتوايی است كه برای جستوجو از شرايط و موقعيت صدور عهدنامه، ناگزير به نهجالبلاغه شناسی، تحليل محتوا و بررسی اسناد و مدارك و نيز شناخت ترجمهها و در نهايت، درك آموزههای تاريخی عهدنامه است. نهجالبلاغه از ابعاد كلامی، ادبی، اخلاقی، حقوقی و مقايسهای با وحی مورد توجه قرار گرفته اما كمتر مورد كاوشهای تاريخی بوده است. اين مطالعه بنا دارد با رويكرد معرفتشناسی تاريخی به ساماندهی موضوع بپردازد و در اين امر بازشناسی محيط، اعم از عناصر، بازيگران، مخالفان، معاندان و جغرافيای دولت علوی ضرورت موكد دارد.
