مقدمه

بررسي تاريخچه ارايه فناوري­هاي ارتباطي پيشرفته به جامعه دلالت بر آن دارد كه با ارايه هر فناوري ارتباطي جديدي به جامعه موجي از بيم­ها و اميدها در پي آ‌ن پديد آمده است و در حالي كه برخي از مسوولان از تهديد بودن آن ياد كرده­اند، افراد ديگري از فرصت­هاي فناوري مورد نظر سخن گفته­اند. گفتمان ‌ايده­هاي مخالف و موافق فناوري­ها در غرب، سرانجام به ‌اين راهبرد انجاميده است كه با افزايش و ارتقاي بهره­وري شهروندان از فرصت­هاي فناوري­هاي ارتباطي پيشرفته، خود به خود عرصه كاربري نامناسب از ‌اين فناوري­ها تحديد شده، در مجموع شهروندان قادر به استفاده مثبت از ‌اين فناوري­ها گردند. در راستاي‌انديشه اخير، حتي كشورهايي كه به فيلترينگ اعتقادي ندارند، در صدد «بسترسازي فرهنگي» براي كاربري مثبت و بهينه از فناوري­هاي ارتباطي پيشرفته برآمده‌اند و در ‌اين راستا به انجام مواردي مانند: توليد ادبيات فاخر براي فضاي مجازي، پاسخ مناسب به برخي از خلاءهاي اجتماعي موجود (نظير تهيه انيمشين­هاي جنسي براي كاربران متقاضي اين دست از اطلاعات)، ارتقاي سواد رسانه­اي كاربران (تا جايي كه در برخي از كشورهاي غربي، بحث اخير به صورت يكي از مباحث درسي نظام آموزش عمومي درآمده است)، انجام اطلاع­رساني­های لازم به اوليا و كاربران، تهيه ابزارهاي كنترل كننده (تبلت، تلفن همراه، اينترنت و ماهواره) براي اوليا، اعمال نظارت (در اتاق­هاي گپ اينترنتي و مانند آن)، تدوين قوانين منع آسيب و ايذاي كاربران فضاي مجازي، تدوين قوانين خاص براي حمايت از کودکان، نوجوانان و جوانان كاربر فضاي مجازي، ايجاد خطوط مستقيم براي تماس اضطراري با مسوولان براي ايجاد محيطي امن­تر (در اتاق­هاي گپ اينترنتي و مانند آن)، درجه­بندي محتواي رسانه­اي، تشويق سازمان­هاي مدني براي حضور، اعمال نظارت، مداخله و اثرگذاري فعال در فضاي مجازي؛ ايجاد صندوق حمايت از مراكز پژوهش در حوزه رسانه­هاي نوين جهت ارايه خدمات و به اشتراك نهادن دانش، منابع و امكانات مورد نياز پژوهش‌گران؛ ايجاد كتابخانه، موزه و محصولات علمي جهت کاربران فضاي مجازي و به كارگيري مؤسسات خصوصي براي ارايه محصولات جهان مجازي با استاندارهاي دولتي به جامعه، دست زده‌اند.

علاوه بر بسترسازی‌های فرهنگی اخیر، «مدیریت فضای مجازی» و «تدوین قوانین لازم جهت کاربری مناسب از فضای مجازی»، مد نظر مسوولان جوامع مختلف قرار گرفته، کوشیده­اند با اعمال مدیریت مناسب از سویی و تدوین قوانین لازم از سوی دیگر، محیط فضای مجازی را حتی الامکان پاک نگاه دارند. به عنوان مثال، کره جنوبی با الزامی کردن درج کُد ملی افراد برای کاربری از فضای مجازی، با ایجاد امکان رصد رفتار کاربر در فضای مجازی، در عمل جلوی بسیاری از جرایم فضای مجازی را  (که ماحصل ناشناس ماندن افراد در این فضا هست) گرفته است.

در سنگاپور افرادی که مایل به کاربری از فضای مجازی هستند، باید با گذراندن دوره خاص این مسأله، گواهی لازم در جهت صلاحیت کاربری از فضای مجازی را اخذ کنند.

در فرانسه و مالزی سقف کاربری روزانه افراد از فضای مجازی 30 دقیقه است و همین طور در امریکا نه تنها کودکان پیش دبستانی و دبستانی مجاز به کاربری از اینترنت نیستند، بلکه خرید گوشی هوشمند توسط اولیا برای فرزندان اخیر جرم محسوب شده، حتی ممکن است به سلب حق حضانت اولیا در مورد فرزندشان برسد.

اما برخلاف تجربه بشري پيش­گفته که اکثریت قریب به اتفاق کشورهای جهان در برخورد با فرصت‌ها و تهدید‌های فضای مجازی با بسترسازی فرهنگی، تدوین قوانین لازم، مدیریت فضای مجازی و تولید محتوا، در صدد کاهش تهدید‌های فضای مجازی و افزایش فرصت‌های آن برآمده­اند، اولياي فرهنگي‌ايران در مواجهه با فناوري­هاي ارتباطي پيشرفته، به صرف آن كه امكان كاربري نامناسب از‌ اين فناوري­ها وجود دارد، به طور عمده با ديده نفي و انكار با‌ اين فناوري­ها برخورد كرده‌اند و روند ممنوعيت كاربري از ويديو در اوايل انقلاب، به روند ممنوعيت كاربري از ماهواره و برخي از شبكه­هاي اجتماعي تلفن همراه انجاميده است، حال آن كه برخلاف تصور اولياي فرهنگي كشور، فناوري­ها انتخاب نبوده، تحميل هستند و در شرايط اخير بايد براي كاهش آسيب فناوري­ها و افزايش فرصت­هاي آن­ها، با استفاده از تجربه بشري، دست به بسترسازي فرهنگي براي كاربر كاربران از آن زد.

به بیان دیگر، اگر چه نگارنده بر این مسأله اذعان دارد که گوشی­های هوشمند از بدو نصب برنامه‎های مختلف روی آن­ها، پیشاپیش مجوز مرور تمامی اطلاعات صوتی، تصویری و متنی کاربر را از وی گرفته و در عمل تمامی اطلاعات او (و جامعه وی) را به سمت سرویس­های اطلاعاتی غرب تخلیه می­کنند، اما همان­گونه که از آن یاد شد، باید به این نکته توجه داشت که فناوری­های ارتباطی پیشرفته یک انتخاب نبوده، بلکه یک تحمیل است.

به اعتقاد نگارنده، اولاً صرف نفی فناوری­های ارتباطی در شرایط اجتماعی حاضر جامعه که از سوی برخی از نظریه­پردازان جناح به اصطلاح اصول­گرا ارایه شده و مورد تأکید قرار می­گیرد، راهکار مؤثری نیست و ثانیاً دل بستن به جایگزین کردن «کامل» شبکه­های اطلاع رسانی داخلی، با وجود کاهش قابل توجه سرمایه اجتماعی، برنامه موفقی نخواهد بود. اما می­توان با بسترسازی فرهنگی لازم، ضمن اطلاع رسانی به کاربران (اعم از کودکان، نوجوانان، جوانان، اولیا و اولیای آموزشی و فرهنگی جامعه) در باب خطرهای بالقوه کاربری از فناوری­های ارتباطی جدید، آنان را در جریان کاربری از فناوری­های ارتباطی پیشرفته، از سویی در جهت به حداقل رساندن آسیب­های ممکن از سوی دیگر به حداکثر رساندن منافع فناوری­های ارتباطی جدید یاری رساند.

رویکرد مبتنی بر نفی و انکار فناوری­ جدید خود به خود امکان بسترسازی فرهنگی جهت فضای مجازی را به میزان زیادی محدود کرده است. مضاف بر این، خلاء قانون‌های لازم برای کاربری مناسب از فضای مجازی و برخورد با کاربری‌های نامناسب از این فضا، امر مهم دیگری است که در جامعه به وضوح ملاحظه می‌گردد و با وجود برخی از اقدام‌های شورای عالی انقلاب فرهنگی در دهه هشتاد و تشکیل شورای عالی فضای مجازی در سال 1390 و گذشت قریب به 8 ساله از عمر این شورا، ماحصل چندانی در جهت تولید ادبیات فاخر، مدیریت فضای مجازی و تدوین قوانین لازم جهت کاربری بهینه از این فضا، به جامعه ارایه نگردیده است و شورای مزبور در همایش‌های سالانه خود با طرح موضوع دست نیافتنی «دست­یابی به اینترنت پاک»، هنوز از مرحله شعار دادن به عمل نرسیده است.

علاوه بر آنچه از آن یاد شد، گره خوردن برخي از خلاءهاي اجتماعي با فضاي مجازي در ‌ايران از سويي و عدم توجه به برخي از فرآيندهاي اجتماعي موجود در جامعه، نظير شكل­گيري نوعي از مقاومت منفي در برابر مسوولان و اولياي فرهنگي از سوي مردم، كار را به آنجا كشانده است كه سردرگمي مواجهه مسوولان با فضاي مجازي در كشور نزدیک به ربع قرن (از آغاز بحث ماهواره در سال 1373 در مجلس تا حال حاضر) برسد.

با سیطره کرونا ویروس در جامعه جهانی و ایران، نظام آموزشی پیش دبستان، عمومی و عالی جامعه در عمل تعطیل شدند و مسوولانی که ورود تلفن همراه را به استناد ممنوعیت ورود اشیای تزئینی به مدارس، ممنوع کرده بودند، در عمل مجبور شدند تا با اتکا به فناوری­های جدید و فضای مجازی، سال تحصیلی نیمه تمام را به اتمام برسانند، از سوی دیگر به دلیل عدم کشف واکسن کرونا ویروس، احتمال تعطیل ماندن مدارس باز هم وجود دارد.

حادثه اخیر در عین تلخی، واجد این نکته مثبت بود که مسوولان فرهنگی و آموزشی عمومی کشور را به سمت باز اندیشی درباره چگونگی برخورد با فناوری­های ارتباطی جدید سوق دهد.

در همین راستا، نگارنده به سهم خود برای تبیین افق­های جدیدی که کرونا ویروس برای آموزش عمومی کشور به همراه داشته است، در صدد برآمد تا به بازشناسی و معرفی برخی از این افق­های جدید بپردازد. ماحصل اقدام اخیر، تهیه 5 مقاله با عناوین زیر شد:

آشتی با کاربری از فناوری­های ارتباطی پیشرفته در نظام آموزش عمومی کشور،

تحقق فعالیت پرورشیِ آموزش خلاقیت با اتکا بر فضای مجازی،

برنامه کاربری فرهنگی از فضای مجازی برای دانش‌آموزان و معلمان آموزش و پرورش،

 گامی به سوی تحقق نوآوری­های آموزشی در نظام آموزش عمومی کشور،

و تعدیل مقاومت­ها در برابر نوآوری­های آموزشی در نظام آموزش عمومی کشور.

نگارنده در مقاله «آشتی با کاربری از فناوری­های ارتباطی پیشرفته در نظام آموزش عمومی کشور»، به تبيين ضرورت بسترسازي فرهنگي در زمينه كاربري بهينه از فضاي مجازي و هم­زمان ضرورت بازنگري جدي خط مشي­هاي فرهنگي- اجتماعي كلان جامعه، به مثابه تنها راه غلبه بر سردرگمي جامعه در مواجهه با فضاي مجازي در ايران پرداخته است. در مقاله اخیر، نخست با بررسي تجربه بشري در برخورد با فناوري‌هاي جديد ارتباطي، از تجربه متفاوت ايران در اين زمينه ياد شده است، به اين    معنا كه در برابر تلاش انديشمندان بشري براي بستر سازي فرهنگي براي كاهش تهديدها و افزايش فرصت‌هاي فناوري‌ها، اولياي فرهنگي ايران بدون توجه به مقوله تحميلي بودن فناوري‌هاي ارتباطي پيشرفته، عمدتاً با رويكرد سلبي با اين فناوري‌ها برخورد كرده­اند.

در فراز بعد مقاله با اشاره به تحول‏هاي گسترده در اقشار جوان ايران به برخي از تصميم­گيري­هاي نادرست اولياي امور فرهنگي در ارتباط با فضاي مجازي اشاره شده است. در فراز انجامین مقاله، با   اشاره به برخی از روش­های بسترسازی فرهنگی که در سطح جهان برای کاهش تهدیدهای و افزایش فرصت‌های فناوري‌هاي ارتباطي پیشرفته تجربه شده است، به مسوولان فرهنگی کشور و در ادامه به اولیای نظام آموزش عمومی کشور پیشنهاد شده است که در عمل به دید مبتنی بر نفی و انکار خویش به فناوري‌هاي ارتباطي جدید پایان داده، با پذیرش بسترسازی فرهنگی، از تهدید ایجاد شده توسط کرونا ویروس، فرصت بهره­وری بهینه از فناوری­های ارتباطی پیشرفته از فضای مجازی را بسازند.

نگارنده در مقاله «تحقق فعالیت پرورشیِ آموزش خلاقیت با اتکا بر فضای مجازی»، پس از مقدمه­ای که در ضرورت عطف توجه اساسی به مقوله خلاقیت در نظام آموزش عمومی کشور آورده است، با نفی نظام حافظه­مدار، از خلاقیت و حل مسأله به عنوان رویکرد ایده­آل و مطلوب نظام آموزشی یاد کرده است و با توجه به مسأله تعطیلی مدارس در ایام کرونایی، پیشنهاد کرده است، اولیای فرهنگی آموزش و پرورش از این حادثه به عنوان یک فرصت سود جسته، با ادامه کار پرورشی و فرهنگی خویش در فضای مجازی روی دانش­آموزان، تلاش کنند تا با اجرای برنامه­های علمی– خلاق (که شرح آن­ها در مقاله آمده است)، دانش­آموزان را با حل خلاق مسایل بیش از پیش آشنا کرده، در عمل بستر لازم برای تغییر رویکرد حافظه­مدار نظام آموزشی مبتنی بر حافظه­ به رویکرد و نظام آموزشی مبتنی بر حل خلاق مسایل را فراهم آورند.

نگارنده در مقاله «برنامه کاربری فرهنگی از فضای مجازی برای دانش‌آموزان و معلمان آموزش‌و‌پرورش»، با توجه به برخی از تجربیات خلاق و جهانی، در صدد ارایه دورنمایی از امکان عمل­های متعدد نظام آموزش عمومی کشور در جریان کاربری بهینه از فضای مجازی برای پیش­برد اهداف پرورشی و آموزشی برآمده است.

در مقدمه مقاله پس از آن که مروری بر فراز و فرودهای کاربری از فضای مجازی در ایران و نظام آموزشی آن گردیده است، خاطرنشان شده است که برخورد سردرگم مسوولان فرهنگی کشور و به تبع آنان مسوولان و اولیای نظام آموزش عمومی کشور با فضای مجازی، سبب شده است که بیش­تر از آن‌که منافع کاربری از فضای مجازی متوجه دانش­آموزان، معلمان و نظام آموزشی ایران شود، تهدیدهای این فضا متوجه مخاطبان ایرانی شده، نظام آموزشی‌و‌پرورشی به میزان زیادی از آن بی­بهره بماند.

سیطره یافتن ویروس کرونا در جامعه (و جامعه جهانی)، به نوعی سردمداران نظام و مسوولان نظام آموزش کشور را مجدداً متوجه بازنگری در دید منفی و مبتنی بر نفی آنان نسبت به فضای مجازی کرد و ادامه آموزش دانش­آموزان پس از تعطیلی مدارس، با وجود نبود امکانات زیرساختی مناسب، مبتنی بر فضای مجازی پیش رفت، اما به نظر می­رسد استفاده اخیر استفاده کامل نبوده، فضای مجازی ظرفیت‌های گسترده­تری برای تحقق برنامه­های فرهنگی و آموزشی آموزش عمومی کشور داشته باشد.

در مقاله اخیر تلاش شده است تا با استفاده از برخی از تجربیات داخلی و خارجی، بعضی از ایده‌‌­پردازی فرهنگی در ارتباط با ارتقای کاربری از فضای مجازی صورت پذیرد. به نظر می­رسد بسیاری از طرح­های مطرح شده نه تنها بتوانند قسمتی از خلاء­های پرورشی (و آموزشی) موجود آموزش و پرورش در ایام سیطره کرونا را پوشش دهند، بلکه بتوانند در فضای غیرکرونایی جامعه نیز به تحقق و پیش­برد اهداف پرورشی (و آموزشی) وزارت آموزش و پرورش یاری رسانند.

نگارنده در مقاله «گامی به سوی تحقق نوآوری­های آموزشی در نظام آموزش عمومی کشور»، مقوله نوآوری­های آموزشی را مورد توجه قرار داده است. در تعریف نوآوری­های آموزشی می­توان بیان داشت، نوآوری‌های آموزشی متضمن تغيير رويكرد سنتي به آموزش فعال و يادگيريِ يادگيري، توجه به نظريه‌پردازي­هاي جديد و پيشرفت­هاي علمي تازه، استقبال از بهره­گيري از فناوری­های ارتباطي پيشرفته، عطف توجه به افزايش انگيزه دانش­آموزان و پيش گرفتن برخوردهاي نوآورانه و خلاق در سطح كلاس درس و مدرسه و سازمان آموزشی و در نهایت پاسخ مناسب به نيازهاي پيچيده اجتماع است.

نگاهي به تجربيات موجود در سطح جهان بيانگر آن است كه نوآوری‌های آموزشی در عرصه‌های ‏محتواي آموزشي، استفاده ‏از فناوری­های اطلاعاتي، نوآوري در روش­هاي آموزشي و تغيير و تحول در مراكز آموزشي تحقق يافته‏اند.‏

در ادامه پس از معرفی برخی از مهم­ترین نوآوری‌های آموزشی، خاطرنشان گردیده است که متأسفانه نوآوری‌های اخیر در غالب موارد در نظام آموزش عمومی کشور مورد امعان نظر قرار نگرفته­اند.

مقاله پس از معرفی اجمالی نوآوری‌های آموزشی، خاطرنشان ساخته است، اگر چه مسوولان نظام آموزش عمومی کشور در بحران کرونا ویروس کوشیده­اند تنها سال نیمه تمام تحصیلی را به اتمام برسانند، اما نباید فراموش کرد که از تهدید کرونا ویروس و شرایط ایجاد شده می‌توان به صورت یک فرصت هم سود برد و بر همین مبنا با برای تحقق و گسترش نوآوری‌های آموزشی در سطح مدارس و سازمان نظام آموزشی اقدام کرد و به بسترسازی لازم در این جهت دست زد.

مقاله با ارایه استدلال‌ها و شاهد مثال‌های لازم در ارتباط با چگونگی گسترش نوآوری­های آموزشی در دوران سیطره کرونا، به انجام رسیده است.

نگارنده در مقاله «تعدیل مقاومت­ها در برابر نوآوری­های آموزشی در نظام آموزش عمومی کشور»، پس از تعریف نوآوری­های آموزشی، خاطرنشان ساخته است، نگاهي به تجربيات موجود در سطح جهان بيانگر آن است كه نوآوری‌های آموزشی در عرصه‌های ‏محتواي آموزشي (مانند: طرح موضوع­هاي جديد، همچون تفكر فراملي درباره حفظ محيط زيست؛ استفاده ‏از تئاتر، روزنامه­نگاري و هنرها در جريان درس­ها؛ برخورد دادن دانش‏آ‏موزان در مسايل درسيشان با محيط اجتماعي، برخورد دادن دانش‏آ‏موزان با موقعيت­هاي شغلي و موارد مشابه)، استفاده ‏از فناوری­های اطلاعاتي (نظير: بهره­جويي از بازي‌هاي رايانه­اي، طراحي­هاي رايانه­اي، آموزش‌های مبتني بر شبيه­سازي، آموزش‌های مجازي، خلق آثار هنري با استفاده ‏از رايانه و موارد مشابه)، نوآوري در روش­هاي آموزشي (مانند: تبديل معلمان از يك منبع اطلاعاتي به يك راهنماي تحقيقاتي، طراحي روش­هاي آموزشي خاص براي دانش‏آ‏موزان بزه­كار، داراي ناتوانايي­هاي يادگيري و در معرض شكست تحصيلي و اخراج از مدرسه) و تغيير و تحول در مراكز آموزشي (نظير: مدارس مجازي، كاهش تمركز قدرت و تصميم­گيري در سطح مديريت، مراكز آموزشي و گسترش جّو دموكراتيك در محيط­هاي آموزشي)، تحقق يافته‏اند.‏ اما با وجود جذابیت­های نوآوری­های آموزشی و تحول­آفرینی­های قابل توجهی که نوآوری­های آموزشی می­توانند در نظام آموزشی پدید آورده، بر عمق و غنای فراگیری فراگیران بیفزایند، برخی از شواهد میدانی حکایت از آن دارند که در بسیاری از شرایط در برابر عرضه نوآوری­های آموزشی به جامعه، مقاومت­هایی در برابر آن پدید آمده است. به این معنا که با وجود تحول­آفرینی­های قابل توجهی که نوآوری­های آموزشی می­توانند در نظام آموزشی پدید آورند، اما برخی از دانش­آموزان، اولیای دانش­آموزان و سرانجام بسياري از اولياي امور آموزشي، به دلیل ناآگاهی و فقدان انعطاف­پذيري لازم براي انطباق با تحولات سريع نوآوری‌های آموزشی، تحقق نوآوری‌های مزبور را دشوار ديده، بعضاً با تغيير دید نخست خویش مبنی بر استقبال از نوآوری­های آموزشی، جهت­گيري پيشينشان را نفی کرده، بعضاً راه انکار و مقاومت در برابر نوآوری‌های آموزشی را در پيش مي‏گيرند.

با بروز بیماری کرونا ویروس، شرایط خاص اجتماعی سبب شد تا مسوولان نظام آموزش عمومی کشور با تعطیل کردن مدارس، با اتکا به فناوری‌های ارتباطی جدید، ادامه سال تحصیلی را به اتمام برسانند و از آنجا که سرانجام کرونا ویروس چندان مشخص نیست، ممکن است سال آتی نیز مدارس به صورت تعطیل باقی بمانند.

مقاله پس از معرفی اجمالی مقاومت‌هایی که در برابر نوآوری‌های آموزشی رخ می‌دهد، خاطرنشان ساخته است، اگر چه مسوولان نظام آموزش عمومی کشور در بحران کرونا ویروس کوشیده­اند تنها سال نیمه تمام تحصیلی را به اتمام برسانند، اما نباید فراموش کرد که از تهدید کرونا ویروس و شرایط ایجاد شده می‌توان به صورت یک فرصت هم سود برد و بر همین مبنا با مقاومت‌هایی که در برابر تحقق و گسترش نوآوری‌های آموزشی در سطح مدارس و سازمان نظام آموزشی صورت می‌پذیرد، مقابله کرد و به تعدیل آن‌ها پرداخت.

مقاله «تعدیل مقاومت­ها در برابر نوآوری­های آموزشی در نظام آموزش عمومی کشور»، با ارایه استدلال‌ها و شاهد مثال‌های لازم در همین ارتباط به انجام رسیده است.

با توجه به آنچه گذشت، به نظر می­رسد مقالات ارایه شده ضمن برشمردن برخی از فرصت­های جدید برای نظام آموزش عمومی کشور، در عمل ضرورت بازاندیشی در مورد فضای مجازی را با رویکردی علمی مورد تأکید قرار داده اند. رویکردی که خلاء آن در جامعه به شدت احساس می­شود