کتاب "تاریخچه مالیات" اثر مونسان از انتشارات دانش بنیاد، سفری جذاب به دل تاریخ مالیات در ایران را ارائه می‌دهد. این اثر با بررسی تحولات مالیاتی از دوران هخامنشیان تا عصر معاصر، نشان‌دهنده اهمیت مالیات در شکل‌گیری اقتصاد و سیاست کشور است. از باج‌های باستانی تا قوانین مدرن، نویسنده با دقت و توجه به جزئیات، سه بخش کلیدی تاریخ مالیات را تحلیل می‌کند: از مالیات‌های باستانی، تا تحولات پس از ظهور اسلام و در نهایت تأثیرات مشروطیت بر نظام مالیاتی. این کتاب نه تنها برای اهل فن، بلکه برای تمامی علاقه‌مندان به تاریخ و اقتصاد ایران، منبعی ارزشمند و خواندنی است. با مطالعه این اثر، درک بهتری از نقش مالیات در زندگی اجتماعی و اقتصادی ایرانیان خواهید یافت.
مالیات در تاریخ ایران قدمت طولانی دارد. از زمان‌های قدیم و دوران هخامنشی، که استفاده از باج به عنوان روشی برای تأمین منابع مالی دولتی متداول بود، تا دوران اسلامی و تسلط اعراب بر سرزمین، که در آن برای هر شهر نوعی باج تعیین می‌شد. از آن زمان تا سال ۱۳۴۵ که نخستین قوانین رسمی مالیاتی در عصر جدید به تصویب رسید، مالیات همواره نقش حیاتی در اقتصاد و سیاست کشور ایفا کرده است.
پیشگفتار
تاریخ زندگی ایرانیان را می‌توان از اواخر قرن هشتم قبل از میلاد بررسی کرد. گذشته آن نامشخص است و این مدارک از تاریخ هرودت استفاده گردیده که مربوط به دوران امپراطوری بزرگ شاهنشاهان هخامنشی است. از تاریخ اجتماعی و اقتصادی قبل از هخامنشیان اطلاعاتی در دست نمی‌باشد، لذا بررسی تحولات تاریخی قوانین مالیاتی در ایران از دوران هخامنشی شروع خواهیم کرد و آن را به سه قسمت تقسیم نموده و درباره هر یک سخن خواهیم گفت. این مجموعه بر اثر فعالیت مالیاتی اینجانب و نسبت به علاقه‌ای که به کار مالیاتی در دوران خدمتم داشتم، به رشته تحریر درآمده و مجموعه تهیه‌شده حاصل:
1. وضع مالیات‌ها در ایران باستان
2. وضع مالیات‌ها در ایران از ظهور اسلام تا ظهور مشروطه
3. از مشروطیت تا امروز
خلاصه زندگینامه مولف
اینجانب نوراله مونسان، فرزند مرحوم نصرالله، متولد ۸ مردادماه سال ۱۳۲۷ شمسی و مصادف با بیستم ماه مبارک رمضان، اهل شهرستان سرخه سمنان (روستای سرخه سابق) واقع در ۲۰ کیلومتری شهرستان و مرکز استان سمنان هستم. نام اینجانب - طبق رسوم روستای آن زمان - از نام پدری مادرم که نوراله بوده، برگرفته شده است. پس از پایان شش سال تمام از تولد - در مهرماه ۱۳۳۳ - وارد کلاس اول ابتدایی در دبستان نظامیه (تنها دبستان روستا آن‌موقع) شدم. قابل ذکر است یکی از همکلاسی‌ها و بستگان نزدیکم، آقای حسن فریدون (رئیس‌جمهور سابق) بوده است که با هم درس را شروع کردیم. با پایان کلاس اول ابتدایی در سال ۱۳۳۴، پدرم به دلیل ضرورت شغلی از سرخه به تهران آمد و من نیز دوم ابتدایی را در تهران از مهرماه ۱۳۳۴ آغاز کردم و در دبستان داریوش کبیر در جنوبی‌ترین نقطه آن‌موقع تهران (جوادیه، راه‌آهن) واقع در ده متری اول، تحصیلات دوم ابتدایی را شروع کردم. این وضعیت تا پایان تحصیلات دوره ابتدایی (خردادماه ۱۳۳۹) در همین دبستان ادامه داشت که پایان دوران دبستان اینجانب محسوب می‌شود.
البته اسامی اکثر همکلاسی‌های خود را تقریباً می‌دانم و با بیشتر آنها در ارتباط هستم که نیازی به ذکر نام همه آنها نیست. معروفترین آنها سیاوش طهمورث، هنرپیشه اسبق سینماست. پس از پایان دوران ابتدایی و هنگام ورود به دبیرستان، دوستان از یکدیگر جدا شدیم و مسیر جدیدی سر راهم قرار گرفت. سیکل اول نیز در حوالی همین دبستان، ده متری اول جوادیه، چهارراه بازارچه روبروی مسجد آقا بزرگ - که هم اکنون نیز به همین نام شناخته می‌شود - گذران تحصیل داشتم (دبیرستان پرورش). بعد از پایان سیکل اول و پایان دوره اول دبیرستان، به دلیل فقدان کلاس بالاتر، کمی پایین‌تر و در همین منطقه (میدان کشتارگاه جوادیه) وارد کلاس چهارم ریاضی شدم. چهارم ریاضی را نیز به مدت یک سال در همین مکان گذراندم؛ نام دبیرستان سعید نفیسی و به نام شهردار وقت آن‌زمان تهران، در سال ۱۳۴۳ بود که بعدها به دبیرستان رستاخیز تغییر نام یافت. پس از گذراندن کلاس چهارم ریاضی، مجدداً به دلیل فقدان کلاس بالاتر، به‌ناچار به نزدیک‌ترین دبیرستان دولتی آن زمان، دبیرستان پرنیا (خیابان مولوی) رفتم و کلاس پنجم ریاضی را در آنجا گذراندم. پس از پایان دوره پنجم دبیرستان - که با معدل نسبتاً خوب همراه بود - با کمک یکی از بستگان پدری به نام دکتر فضل‌اله صفا (رئیس اداره نگارش آموزش و پرورش) توانستم در دبیرستان دارالفنون به ریاست حسن سرور ثبت‌نام کنم و ششم ریاضی را در این دبیرستان به پایان برسانم.
دارالفنون کلاً دارای ۲۷ کلاس درس بود که شش کلاس آن مربوط به دوره سیکل اول و عمومی بود. ۲۱ کلاس دیگر به کلاس‌های چهارم و پنجم و ششم (رشته‌های ریاضی، طبیعی و ادبی در سه ساله دوم دبیرستان اختصاص داشت). در سال ششم دبیرستان، چهار کلاس رشته ریاضی و سه کلاس رشته طبیعی و دو کلاس ادبی فعال بود. بالاخره دوره دبیرستان در خرداد ۱۳۴۷ و با معدل کل ۱۴.۱۱ به پایان رسید و مرحله جدید زندگی و بیکاری شروع شد. لازم به ذکر است جناب آقای آجوری، مدیر کل اسبق وصول و اجرای مالیات‌های تهران نیز یکی از همکلاسی‌های ششم ریاضی اینجانب در دارالفنون بوده است. البته به اقتضای زمان، با ثبت‌نام در نظام وظیفه عمومی در تهران به مرکز سپاه بهداشت و پایگاه استان همدان منتقل شدم که با استقرار در روستای حسین‌آباد ناظم ملایر، به خدمت کمک پزشکی به اهالی این روستا مشغول شدم. یک سال و نیم خدمت با رضایت عمومی روستاییان همراه بود و دوران سربازی نیز در اواخر شهریور ۱۳۴۹ با موفقیت به پایان رسید. خوشبختانه خیلی زود و با آگهی استخدام وزارت دارایی آن زمان، در تاریخ هفتم دی‌ماه ۱۳۴۹ رسماً به استخدام دولت درآمدم و در شاخه مالیاتی آن زمان مشغول به انجام وظیفه شدم. دو سال دوران آزمایشی اولیه استخدام با طی دروس عمومی حسابداری، اقتصاد و حقوق مالی و سایر دروس در ارتباط با موضوع و ادامه آن به صورت شبانه در دانشگاه تهران در حین خدمت منجر به اخذ مدرک لیسانس در رشته مدیریت امور مالی آن زمان گردیدم (اسفندماه ۱۳۵۸). سرانجام، در آخرین سال‌های استخدام با انتقال به اداره کل هیئت‌های حل اختلاف مالیاتی (با پست نمایندگی مقام وزارت وقت مرحوم دکتر محمد خان) در خدمت اساتید مالیاتی نظیر مرحوم دکتر علی اکبر سمیعی و آقای مرحوم مهدی‌زاده، مدیران کل اسبق هیئت‌های حل اختلاف تهران قرار گرفتم. در سال پایانی (۱۳۸۰) و اتمام دوران معاونت مالیاتی و تشکیل سازمان نوپای مالیاتی از سال ۱۳۸۱، از شانزدهم بهمن‌ماه ۱۳۸۰ - پس از ۳۲ سال خدمات دولتی - به افتخار بازنشستگی در وزارت دارایی نایل شدم و اکنون با بیش از ۵۵ سال سوابق کاری و بازنشستگی دولتی در خدمت دوستان و همکاران عزیز هستم.
اولین چاپ این مجموعة مالیاتی در سال ۱۳۸۰ (دوران پایانی خدمت در پست نمایندگی مقام وزارت وقت) با نواقصی به چاپ رسیده و جدیداً با اصلاحات صورت‌گرفته به چاپ مجدد انجام شده است. طی سال‌هایی که به امور مالیاتی مشغول بودم، بارها این سؤال در مورد تنظیم تاریخچه مالیات ایران به ذهنم خطور می‌کرد که با امکانات کم آن زمان، دسترسی به پاسخ چنین سؤالاتی کمی زمان‌بر بود. از این رو تصمیم گرفتم در هر کجا مطلبی استخراج کردم، در دفتری جمع‌آوری کنم. پس از مدتی این مجموعه تبدیل به مقاله‌ای شد که در سال ۱۳۸۰ به تعداد محدود منتشر نمودم که مورد استقبال همکاران نیز قرار گرفت. طی چند سال گذشته و به پیشنهاد برخی از دوستان - از جمله جناب آقای زرویی، مدیریت محترم انتشارات دانش بنیاد - برای تبدیل مقاله به کتاب اقدام نمودم و حاصل آن چاپی است که پیش روی شماست. مطمئناً با دقت شما عزیزان، کاستی‌هایی که در این اثر دیده خواهد شد، لذا با اطلاع این کاستی‌ها به ایمیل ناشر، ضمن ذکر نام پیشنهاددهندگان، در ویرایش محتوایی و اضافات اثر در چاپ‌های بعدی، از این پیشنهادها بهره خواهیم برد.
نوراله مونسان – مولف
فهرست مطالب
فصل ۱: در ایران باستان ۱
مبحث اول: دوران هخامنشی ۳
مبحث دوم: در دوره سلوکی‌ها و پارت‌ها ۵
مبحث سوم: زمان ساسانیان ۶
فصل ۲: از اسلام تا ظهور مشروطه ۹
مبحث اول: مالیات‌ها در دوران حکومت اسلامی ۱۰
مبحث دوم: دوره تسلط مغول و تیموریان ۱۸
مبحث سوم: صفویه، افشاریه، زندیه ۲۵
مبحث چهارم: قاجاریه ۳۰
فصل ۳: از آغاز مشروطیت تا امروز ۴۳
قسمت اول: تا آخر سال ۱۲۹۹ شمسی ۴۴
قسمت دوم: از سال ۱۳۰۰ تا ۱۳۲۳ شمسی (پایان دومین دوره) ۵۷
فصل ۴: از ۱۳۳۵ تا ۱۳۴۵ ۹۷
قسمت اول ۹۸
قسمت دوم: مقررات الحاقی ۱۰۶
قسمت سوم: مالیات‌های غیرمستقیم ۱۱۰
فصل ۵: وزرای دارایی صدر مشروطیت ۱۱۳
ابوالقاسم خان قراگوزلو ۱۱۴
میرزا محمدعلی خان قوام‌الدوله ۱۲۱
میرزا حسینقلی‌خان نظام‌السلطنه مافی ۱۲۳
مرتضی‌قلی‌خان صنیع‌الدوله ۱۲۵
عبدالله خان امیرنظام قراگوزلو ۱۲۹
میرزا حسن مستوفی‌الممالک ۱۳۲
میرزا حسن خان وثوق‌الدوله ۱۳۸
ابراهیم حکیمی ملقب به حکیم‌الملک ۱۴۶
میرزا اسماعیل‌خان ممتازالدوله ۱۵۳
محمدابراهیم غفاری ۱۵۹
میرزا حسن‌خان اسفندیاری ملقب به محتشم‌السلطنه ۱۶۱
احمد قوام ۱۶۹
فصل ۶: وزرای دارایی دوران مشروطیت ۱۸۵
میرزا اسدالله خان مشارالسلطنه ۱۸۶
حاج میرزا سید علی یمین‌الملک ۱۸۸
میرزا حسن خان مشارالملک ۱۸۹
میرزا رضا منتخب الدوله ۱۹۲
اکبر میرزا صارم‌الدوله (مسعود) ۱۹۳
نصرالله خلعتبری به اعتلاء الملک ۱۹۵
مهدی قلی هدایت ۱۹۶
دکتر اسماعیل مرزبان ۲۰۳
میرزا عیسی فیض ۲۰۵
محمود جم ۲۰۷
عبدالله وثوق ۲۱۱
واژه‌نامه ۲۱۳
