همسازی و تعارض در هویت و قومیت

درباره‌ی  کتاب:

جهان امروز ، جهان دولتهای ملی، یعنی دولتهایی است که محور هویتی خود را بر اساس ملتها تعیین می‌کنند . با این وصف «ملت» یک ابداع جدید قرن نوزدهمی است که در طول دویست سال در دوران صنعتی شدن تا امروز به هویتی ضروری برای تداوم وجود و کنش میان فرهنگ‌ها بدل شده است. در این میان ، دولتهایی که از پیشینه‌های بسیار طولانی و فرهنگ های ریشه‌دار تاریخی برخوردارند همچون کشور ما، ناچارند آن فرهنگ های اغلب متکثر و غنی زبانی ، محلی، قومی و ... را با الزامات دولت مدرن تطبیق دهند. موضوع کتاب حاضر مجموعه ای از مباحث است که به چگونگی این تطبیق ، مشکلات و مسائل و راه‌حل های آن برمیگردد . مولف تلاش کرده است از خلال بخش‌های مختلف کتاب موضوع را از بعد نظری و هم چنین با آوردن چندین مطالعه موردی ، در این بعد بشکافد.

مقدمه

ایران سرزمینی است با پیشینه‌ای چند هزار ساله ، اما بسیار پر گسست. به همین دلیل هر چند دولت های مرکزی در این کشور از حدود سه هزاره پیش توانسته اند پایه‌های انسجام و سازمان‌یافتگی مدنی را حتی در قالب شهرهای کوچک و بزرگ مستحکم کنند، اما از نخستین این دولتها ، یعنی هخامنشیان تا امروز نظام‌های سیاسی مرکزی همواره امواج تثبیت و بی‌ثباتی را در تواترهایی پی‌در پی تجربه کرده‌اند. بنابراین شاید بتوان ادها کرد که هر دوره از شکوفایی ایران با یک تمرکز بزرگ دولتی همراه بوده است و هریک از این دوره‌ها ، با هجومی بیرونی ، بسیار سهمگین و تخریب کننده که با از میان بردن تمرکز دولتی، آبادی و وفور و ساخت و سازهای دوره پیشین را به نابودی کشانده است، پایان یافته تا بار دیگر با یک تمرکز بزرگ ، آبادی و سازندگی از سر گرفته شود.
از این رو چندان به دور از حقیقیت نخواهد بود که بگوییم در این کشور ظاهرا همواره میان تمرکز دولتی و سازمان‌یافتگی ناشی از آن از یک سو و حفظ و پایداری و آبادی سرزمین از سوی دیگر ، نسبتی مستقیم وجود داشته است. گروهی از نظریه‌پردازان که در راس آنها کارل ویتفوگل قرار دارد، درباره این امر ، نه فقط در مورد ایران بلکه درباره پهنه بزرگی از کشورهایی چون ایران که از بزرگی سرزمین و لزوم آبیاری مصنوعی برای مبارزه با خشکسالی و کمبود آب، روبرو هستند، از نظام های «آبی» سیاسی سخن گفته ‌اند و از اینکه کارگزاری در این زمینه به صورت مستقیم به مساله قابلیت دولت مرکزی در ایجاد تمرکز و قدرت لازم برای ایجاد و حفظ چنین نظام‌های بزرگی در تأمین ، توزیع و نگهداری مجاری آب ، مربوط بوده استم. این نظریه البته ، صرفا نمونه‌ای جدید از نظریه‌های قدیمی است که به قرون هفده تا نوزده در اروپای غربی از منتسکیو تا مارکس و پیش از آن به سنت یونانی عصر طلایی یعنی قرون چهارم و پنجم پیش از میلاد یعنی دورانی مربوط می‌شود که شهر دولتهای غیر متمرکز یونانی ، با ایران بسیار تمرکزیافته‌ی هخامنشی معاصر بودند. در آن زمان همچون در دوران پس از رنسانس در اروپا یکی از مهمترین پرسش ها برای حکومت ها و نخبگان غرب ایران ، آن بود که چگونه دولتی با وسعت سرزمینی و تنوع فرهنگی ، قومی ، زبانی و اقلیمی ایران میتواند، سازمان‌یافتگی اجتماعی – سیاسی خود را حفظ کند وحتی به حدود بالایی از تمرکز برسد ، به نحوی که در طول چندهزار سال تمامیت ارضی نسبی و تداوم فرهنگی روشنی را عرضه نماید. این پرسشی است که حتی امروز مطرح است و برای بسیاری از نظریه پردازان تمدنی ، پرسشی همچون یک معمای بزرگ تاریخی را میسازد.
در حقیقت ایران، یکی از معدود کشورهای جهان است که در آن میتوان چنین تداومی را در زبان ، در فرهنگ و آداب و رسوم و حتی در پدیده بسیار پراهمیتی چون دین مشاهده کرد به صورتی که به قول هانری کربن ما با یک اسلام ایرانی سروکار داشته باشیم که در ان مشخصات ملی و هزاران ساله‌ی تمدنی این کشور با مشخصات اسلامی چنان در هم آمیخته اند که جدایی آنها کاملا بی‌معنا است و هر تلاشی برای اینکار ، در طول صدها سال کمترین حاصلی نداشته است. تنها به این نکته مهم دقت کنیم که چگونه ایرانیان امروز بیشترین ادبیات را در حوزه دین باستانی زرتشت تولید میکنند و در عین حال اسلام ایرانی را نیز هر روز با اندیشه‌ها و تاملات و نوشته های تاریخی و نظری و الهیاتی خود باورتر میکنند . و این در حالی است که تداوم دین باستان نه لزوما از طریق پیروان آن در ایران یا خارج از ایران که شمار بسیار اندکی دارند، بلکه به مثابه امری فرهنگی به وسیله ایرانیان مسلمان انجام میگیرد.
همین امر را میتوان به گونه ای دیگر در تداوم زبان‌شناختی ایران مشاهده کرد. ایران کشوری با بیش از 50زبان و صدها گویش محلی است. با این همه زبان فارسی به مثابه زبان میانجی تداومی چندهزار ساله دارد که در ساختن و رشد و تعالی آن همه قومیت ها و زبانهای ایرانی نقش داشته‌اند و نقش بسیاری از نخبگان غیر فارسی زبان از جمله هموطنان آذری زبان ما در این رشد، گاه بسیار بیشتر از فارسی زبانها بوده است. زبان فارسی با مجموعه بزرگی از ادبیات مکتوب در قالب نثر و شعر و همچنین با گنجینه بی‌پایانی از ادبیات شفاهی امروز یکی از غنی ترین زبان های جهان بشمار میرود. این زبان توانسته است در طول بیش از جند هزار سال ، با ده ها زبان دیگر که برخی از آنها حتی به خانواده زبان های هندو اروپایی نیز تعلق ندارند، سازش داشته و به ترکیب های مفیدی برای حفظ خود و تقویت آنها برسد. این امر را میتوان با فرایندهای گسترده زبان‌کشی در کشورهای اروپایی مقایسه کرد که هنوزم ادامه دارد و حاصل ان تقلیل گرایی ای بسیار گسترده ای بوده است که فرهنگ های بزرگی را در این عرصه از میان برده است . بدین ترتیب تمایل و حتی اصرار اقوام ایرانی به حفظ زبان فارسی در کنار حفظ زبان های خود، در ایران به امری بدیهی تبدیل شده است که ظهور و رشد دولت ملی در این کشور از حدود صد سال پیش نیز آن را جز در دوره‌هایی کوتاه به زیر سوال نبرد و امروز چشم انداز رشد این فرهنگ های محلی در ایران بیش از هر زمان دیگری روشن است.
هدف از کتاب حاضر نیز تا حد زیادی در همین راستا قرار میگیرد . شاید هنوز تا چند سال پیش مطالعات قومی در ایران ، حساسیت برانگیز بود، زیرا این فکر و شاید این احساس را بوجود می‌آورد که ممکن است رشد فرهنگ ها و تعلق های محلی ، بومی و قومی در تضاد با فرهنگ ملی قرار داشته باشد و به این فرهنگ ضربه بزند اما خوشبختانه در روندی که کشور ما در طول سالهای اخیر داشته است، فضا برای مطالعات قومی هر چه بیشتر گشوده شده و امروز بسیار بیشتر میتوان در این حوزه دست به مطالعه است و انتشار پژوهش‌ها زد. کتاب حاضر ، عمدتا حاصل چنین دست از مطالعاتی است که با هدف کاربردی کردن پژوهش های قوم شناسی در سالهای اخیر به وسیله نگارنده و گاه در همراهی و همکاری با گروهی از همکاران و دانشجویانش انجام گرفته‌اند. همین‌جا باید از این دانشجویان پیشین و دوستان و همکاران کنونی بیشترین قدردانی را برای همگامی و وفاداری شان بکنم و امیدوار باشم که این نسل تازه نفس بتوانند در آینده گام‌هایی هرچه بلندتر در راه اعتلای انسان‌شناسی ایران و شناخت فرهنگ غنی محلی و قومی ایران با ابزارهای نظری و عملی جدید این علم بردارند.

فهرست مطالب

پیش گفتار

بخش اول: جهانی شدن ، دموکراسی و محلی گرایی
فصل دوم: زندگی بدون دولت ها
فصل سوم: دمکراسی مشارکتی و بازسازی محله های شهری
فصل چهارم:استراتژی توسعه از خلال دموکراسی فرهنگی

بخش دوم: کاربردپذیری هویت های ملی و قومی

 فصل اول: ژئوپلیتیک سرزمینیت، زبان و چالش های جهانی نظریه اجتماعی در ایران
 فصل دوم: بازار اقتصاد صنعتی و هویت های محلی – ملی
 فصل سوم: توسعه نظام آموزش عالی و تنوع‌ هویت های قومی – ملی

 نمایه